تغيير از خطاب به غیبت و از غیبت به خطاب در قرآن

بررسی صنعت التفات در آیه 22 سوره یونس و آیات 8 و 9 سوره فتح

در آیه: «هُوَ الَّذِى يُسَيرِّكمُ‏ فىِ الْبرَّ وَ الْبَحْرِ  حَتىَّ إِذَا كُنتُمْ فىِ الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُواْ بهِا جَاءَتهْا رِيحٌ عَاصِفٌ وَ جَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِن كلُّ‏ مَكاَنٍ وَ ظَنُّواْ أَنهُّمْ أُحِيطَ بِهِمْ  دَعَوُاْ اللَّهَ مخُلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئنِ‏ أَنجَيْتَنَا مِنْ هَاذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ» (یونس: 10/22» التفات از مخاطب به غایب به کار رفته­است. مفسّران در تبیین علّت التفات در این آیه آرای گوناگونی مطرح نموده­اند. بسیاری از مفسّران هدف از این التفات را مبالغه می­دانند، گویی خداوند برای افرادی غیر از کشتی­نشینان حالشان را به تصویر می­کشد تا آنها را به شگفتی وادارد و به انکار و تقبیح مشرکان بپردازند. (ر.ک: زمخشری، الکـشّاف عـن حقـائق غوامـض التنـزّيل، 2/338؛ فخررازی، مفاتیح الغیب، 17/233؛ اندلسی، بحر المحیط فی التفسیر، 6/32)

علّامه طباطبایی هدف از این التفات را در مورد بیان بیان نموده است. اوّل آنکه پیامبر «صلّی الله و علیه و آله و سلّم»  به جای مردم ناسپاس مخاطب قرار گیرد و با شنیدن رفتار مشرکان متعجّب شده و آنان را انکار نماید. دوّم آنکه این التفات حاکی از روی­گردانی خداوند از مردم است؛ زیرا آنان با کردارشان لیاقت قرار گرفتن در مقام مخاطب مستقیم پروردگار را از دست داده­اند. (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 10/55)

فخررازی التفات در این آیه را نشانه تحقیر مخاطبان توصیف کرده که خداوند از هم­کلامی با ایشان روی­گردان است. (فخررازی، مفاتیح الغیب، 17/234)

برخی از مفسّران نیز تصریح کرده­اند که ضمایر غایب و مخاطب در این آیه به مشرکان برمی­گردد. (ر.ک: طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 11/279؛ ابن­عاشور، محمّد بن طاهر، التحرير و التنوير، 11/55؛ عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، 1/193)

در آیه: «إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِيرًا * لِّتُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً» (فتح: 48/ 8- 9)

میان مفسّران درباره تعیین مرجع در «تُعَزِّرُوهُ» و «تُوَقِّرُوهُ» اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند که ضمیرها به شخص پيامبر «صلّی الله و علیه و آله و سلم»  باز مى‏گردد، و هدف از آن دفاع از او در مقابل دشمن، و تعظيم و بزرگداشت او است. (ر.ک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، 9/318؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 23/118)                                                                                                                     

امّا جمعى از مفسّران معتقدند كه تمام ضميرهاى آيه به خداوند باز مى‏گردد، و منظور از «تعزير» و «توقير» در اينجا يارى دين خدا، و بزرگداشت او و آئين او است دليل آنها در انتخاب اين تفسير هماهنگ شدن تمام ضميرهاى موجود در آيه است. (ر.ک: زمخشری، 4/335؛ آلوسی، روح المعانی في تفـسير القـرآن العـظيم، 13/250؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 18/408)‏

 امّا با توجّه به این که در آیه دیگر لفظ «عَزَّرُوهُ» را درباره­ وظیفه مؤمنان نسبت به پیامبر «صلّی الله و علیه و آله و سلّم» به کار برده است می­توان گفت که احتمال اوّل براحتمال نخست برتری دارد و چنانکه می فرماید: «فَالَّذِينَ ءَامَنُواْ بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِى أُنزِلَ مَعَهُ  أُوْلَئكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (اعراف: 7/157)

و نیز درباره مطلق پیامبران می­فرماید: «وَ ءَامَنتُم بِرُسُلىِ وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا» (مائده: 5/12)

پیرامون این نوع تغییر، هر یک بلاغیون و مفسّران آرایی متفاوت عرضه کرده­اند. گروهی این تغییر را سبب رفع انکار و تردید و گروهی کاربرد این شیوه را مبیّن تعجّب و حیرت دانسته­اند. (ر.ک: فخرالدّین رازی، مفاتیح الغیب، 4/561؛ زمخشری، الکـشّاف عـن حقـائق غوامـض التنـزّيل، 2/16)

نتیجه­گیری

التفات به عنوان یکی از برجسته­ترین صنایع ادبی از جایگاهی ویژه در زبان عربی برخوردار است. این آرایه ادبی در عین زیبایی و فصاحت، در برخی موارد موجب ابهام در سایر زبانها می­گردد. گاهی در بیان این نکات ظریف و اهداف بلاغی بین مفسّرین اختلاف نظر وجود دارد، امّا در اکثر موارد می­توان بین آنها را جمع و یا هر دو یا چند دیدگاه را پذیرفت، چرا که هیچ­گونه تنافی و تضادی بین آنها دیده نمی­شود.

منابع

1-­ قرآن کریم.

2-­ ابن­عاشور، محمّد بن طاهر، التحرير و التنوير، مرکز کامپيوتري نور، قم، بی­تا، بي­چا.

3-­ ابن معتزّ، عبدالله، البدیع، تحقیق: اغناطیوس کراتشقو فسکی، بغداد، 1967 م، مطبعة المثنی.

4-­ آلوسي، سيّد مـحمود، روح المـعاني في تفـسير القـرآن العـظيم، تـحقيق: علي عبدالباري عطية، دارالکتب العلميّه، بیروت، 1415 هـ .ق، چاپ اوّل.

5- اندلسي، ابوحيان محمّد بن يوسف، البحر المحيط في التفسير، تحقيق: صدقي محمّد جميل، انتشارات دارالفکّر، بیروت، 1420 هـ .ق، بی­چا.

6-­ باقلانی، ابوبکر، اعجاز القرآن، تحقیق: السیّد احمد صقر، دار المعارف، مصر، 1954 م.

7- بلاشر، رژی، درآمدی بر قرآن، ترجمه: اسدالله مبشری، نشر ارغنون، بی­جا، 1372 هـ .ش،  چاپ اوّل.

8- زرکشی، بدرالدّین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیّه، قاهره، 1957، چاپ اوّل.

9- زمانی، محمّد حسن، مستشرقان و قرآن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1385 هـ .ش.

10- زمخشری، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، تحقیق: علی محمّد البجاوی، محمّد ابوالفضل ابراهیم، دار المعرفة، لبنان، بی­تا.

11- ـــــــــــــــــــــ، الکـشّاف عـن حقـائق غوامـض التنـزّيل، دارالکتب العربي، بیروت، 1407 هـ .ق، الطبعه الثالث.

12- سلمانی­زاده، جواد، تاریخ ترجمه قرآن در جهان، چاپخانه سپهر، تهران، 1369 هـ .ش.

13- سها، نقد قرآن، ویرایش دوّم.

14- طباطبايي، سيّد محمّد حسين، الميزان في تفسير القرآن، ترجمه: سيّد محمّد باقر موسوي همداني، انتشارات اسلامي جامعه­ي مدّرسين حوزه علميّه قم، قم، 1374 هـ .ش، چاپ پنجم.

15- طبرسي، ابو علي الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، مترجمين: حسين نوري، محمّد مفتح، تحقيق: رضا ستوده، انتشارات فراهاني، تهران، 1360 هـ .ش، چاپ اوّل.

16- طوسي، محمّد بن حسن، التبيان في تفسير القرآن، مقدّمه: شيخ آغا بزرگ تهراني، تحقيق: احمد قصير عاملي، داراحياء التراث العربي، بیروت، بی­تا، بي­چا.

17- عکبری، عبدالله بن حسین، التبیان فی اعراب القرآن، ناشر بیت الأفکار الدولیّه، عمان- ریاض، بی­تا، چاپ اوّل.

18- علی الصغیر، محمّد حسین، خاورشناسان و پژوهشهای قرآنی، ترجمه: محمّد صادق شریعت، چاپ امیر، قم، 1372 هـ .ش.

19- فخرالدّين رازي، ابوعبدالله محمّد بن عمر، مفاتيح الغيب (تفسير کبير)، داراحياء التراث العربي، بیروت، 1420 هـ .ق، چاپ سوّم.

20- فیروزآبادی، محمّد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، 1983 م.

ادامه دارد