4- فواید تکرار در قرآن
1) تذکر و یادآوری نعمتهای گوناگون؛ نظیر آیه: «فَبِأَىّ ءَالَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» که 31 بار در سورهالرحمن» تکرار شده است.
2) تهدید خلاف کاران؛ نظیر: «وَيْلٌ يَوْمَئذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ» که این آیه 10 بار در سوره «مرسلات» و یک بار در سوره «مطففین» و یک بار در سوره «طور» تکرار شده است.
3) فرهنگ سازی؛ نظیر تکرار «بسم الله الرحمن الرحیم» در آغاز هر سوره (به جز یکی)
4) اتمام حجّت؛ نظیر: «وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْءَانَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ» که 4 بار در قرآن تکرار شده است.
5) برای انس بیشتر و نهادینه شدن؛ نظیر: «اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا»
6) برای بیان دستورات جدید؛ نظیر: ««يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» که موارد تکرار آن بسیار زیاد است.
5- فلسفه و انگیزه های تکرار در قرآن
1) آیه: «ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بجَهَالَةٍ ثمُّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَالِكَ وَ أَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ» (نحل: 16/ 119)
در این آیه «إِنَّ رَبَّكَ» دو بار تکرار شده است که این تکرار دو علّت میتواند داشته باشد:
الف) خداوند میخواهد این را به ما تأکید کند و بفهماند که هرکس از روی نادانی و جهل کار اشتباهی کرد و سپس توبه کرد و به فکر جبران و اصلاح اشتباهات خویش شد، او را میبخشد.
ب) زمانی که کلام طولانی شود، «إنّ» به همراه اسمش تکرار می شود. (کرمانی، أسرار التكرار في القرآن، ص163)
2) «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لِيَسْتْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكمُ وَ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُواْ الحُلُمَ مِنكمُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِّن قَبْلِ صَلَوةِ الْفَجْرِ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَ مِن بَعْدِ صَلَوةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ لَيْسَ عَلَيْكمُ وَ لَا عَلَيْهِمْ جُنَاحُ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكمُ بَعْضُكُمْ عَلىَ بَعْضٍ كَذَالِكَ يُبَينِ اللَّهُ لَكُمُ الاْيَاتِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ـ وَ إِذَا بَلَغَ الْأَطْفَلُ مِنكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتْذِنُواْ كَمَا اسْتَأذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَالِكَ يُبَينُّ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَتِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيم» (نور: 24/ 59 – 58)
هدف از تکرار در آيه 59؛ دقيقا (تأكيد و مبالغه در امر «استئذان» و طلب رخصت و اجازه مىباشد.
3) در آیه: «يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الحْيَوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الاْخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ» (روم: 30/ 7) در این آیه «هُمْ» ضمیر فصل خوانده نمیشود، بلکه ضمیر جمع صرفاً برای تأکید تکرار شده است.
سیوطی میگوید: «چون جمله طولانی شود و خوف آن باشد که ابتدای جمله فراموش گردد، برای تازه کردن و تجدید یادِ آن در قرآن تکرار میشود.» (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 2/ 225)
قرآن به زبان عربی و بر اساس سنّت گفتاری و نوشتاری عربها نازل شده است. لذا، از این اسلوب نیز به شکلهای گوناگون استفاده کرده است.
نتیجهگیری
در قرآن هیچ تکرار بیفایدهای وجود ندارد. با اینکه در قرآن گاهی الفاظ و عبارات به عینه تکرار میشوند، امّا تکرارها ملال آور نیستند. غرض نهایی تکرار لفظی، تأکید و مبالغه است؛ اگر تکرارهای قرآن را از این نوع نیز بدانیم، در هر صورت در بلاغت کلام وحی خللی پیدا نمیشود.
منابع:
1- قرآن کریم.
2- ابن عاشور، محمّد بن طاهر، (بیتا)، التحریر و التنویر، مرکز کامپیوتری نور، قم، بیتا، بیچا.
3- ابن قتيبه، عبدالله‌بن‌مسلم، تأويل مشكل القرآن، مترجم: محمّد حسن بحري بيناباج، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدّس رضوي، مشهد مقدّس، 1384 هـ .ش، اوّل.
4- افريقي، محمّد بن مکرم (ابن منظور)، لسان العرب، بيروت: انتشارات دارصادر، بیروت، 1414 ق، سوّم.
5- زمـخشري، محمـود بن عـمر، الکـشّاف عـن حقـائق غوامـض التنـزّيل، دارالکتب العربي، بيروت، 1407 ق، سوم.
6- سها، نقد قرآن، ویرایش دوّم، 1393 ش.
7- سيوطي، جلال الدّين عبدالرّحمان، الإتقان في علوم القرآن، ترجمه سيّد مهدي حائري قزويني، انتشارات امير کبير، تهران، 1384 ش، پنجم.
8- الغلایینی، الشیخ مصطفی، جامع الدروس العربیّه، منشورات المکتبة العصریّه، بیروت، 1993 م/ 1414 ق، بیست و هشتم.
9- قاسمی، محمّد جمال الدّین، محاسن التأویل، تحقیق: محمّد باسل عیون السود، دار الکتب العلمیّه، بیروت، 1418 ق، اوّل.
10- کرمانی، محمود بن حمزه، أسرار التکرار فی القرآن، تحقیق عبدالقادر احمد عطاء، حاشیه احمد عبدالتواب عوض، ناشر دارالفضیله، قاهره.
11- مکارم شيرازي، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، دارالکتب الإسلاميّة، قم،1374 ش، اوّل.