تاریخچه گنبد هارونیه

در ۲۵ کیلومتری شمال غربی مشهد در حاشیه غربی جاده مشهد-طوس، بنایی ناشناخته و پررمز و راز قرار دارد. بقعه «هارونیه» بنایی است مکعب شکل و آجری که در قلب دشت طوس واقع شده است. این بنا از نظر عظمت، قطر پایه‌ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد دارای معماری خاص است و توجه به این نکته که هارونیه یگانه اثر برجای مانده از شهر باستانی طوس است، اهمیت آن را مشخص‌تر می‌سازد.

عوام آن را به نام «زندان هارون» می‌شناسند و احتمالا به این دلیل «هارونیه» خوانده می‌شود، حال آن‌که نه‌تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ‌گونه شباهتی به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخی نمی‌توان هیچ‌گونه ارتباطی بین این اثر و هارون‌الرشید خلیفه عباسی یافت؛ زیرا هارون در سال ۱۹۳ هجری قمری وفات یافته است در حالی که اصل بنا را با توجه به شکل معماری، از دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) می‌دانند که بخش‌هایی در دوره تیموری به آن الحاق شده است. 

از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معماری بنابر اساس نظرمرحوم پیرنیا به معماری رازی،  این بنا را مربوط به قرن ششم هجری می‌دانند. در حفاری‌هایی که به سال ۱۳۵۴ در این بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفال‌های مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی، جرز بسیار قطوری از سنگ و ملاط ساروج که کاملا یادآور پی بنای آتشکده‌های ساسانی است مشاهده شد و نتایج آثار به دست آمده حاکی است که پی این بنا سابقه‌ای خیلی پیش از قرن ششم داشته است.

پس از بررسی بنا و مطالعه نظریات مختلف محققان سوالی برای نگارنده پیش آمد که این بنا از چه زمان و توسط چه کسی هارونیه نامیده شد. بررسی سفرنامه‌ها و نوشته‌های جهانگردان و پژوهشگران داخلی و خارجی که از حدود صد سال قبل تاکنون در نوشته‌های خود به این بنا اشاره کرده‌اند، نشان داد که تنها عوام و مردم بومی بودند که بنا را نخست نقاره‌خانه و سپس زندان هارون نامیدند و بر اثر آن نام «گنبد هارون» هم بعدها به کار برده شد. به نظر نگارنده با توجه به این‌که معمولا ساکنان اطراف بناهای تاریخی و محوطه‌های باستانی در مورد آثار مجاور مساکن خویش داستان‌ها و افسانه‌هایی می‌سازند که اغلب با واقعیت مطابقت ندارد، نامیده شدن این بنا نیز با عنوان هارونیه از طرف ساکنان نمی‌تواند ارزش تحقیقی یا مبنای تاریخی صحیحی داشته باشد. به همین ترتیب است برج واقع در لاجیم مازندران که به یادبود بانویی از سلسله آل باوند بنا گردیده اکنون به نام امامزاده عبدالله شهرت یافته است، یا مقبره ارسلان جاذب سپه‌سالار دوره غزنویان در سنگ بست که عوام آن را «قبر ایاز» می‌دانند.

کاربری بنا

در هدف از احداث بنا و کاربری آن نیز اختلاف‌ نظر وجود دارد، برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی می‌دانند (قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی می‌دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است. 

از آنجا که در قسمت ‌شمالی بنا، یک ردیف اتاق دیده می‌شود، این سوال در بیننده ایجاد می‌شود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمی باشد، با این فرضیه می‌توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریابیم. چرا که امام محمد غزالی پس از آن‌که تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت، در طوس ماند و همان جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه‌ای برای طلاب دایر کرد و شبانه‌روز خویش را به عبادت خدا و خدمت به خلق می‌گذراند. هنگامی که سرگرم این کار بود ناگهان اجلش فرا رسید و در طابران طوس که موطن وی بود بدرود زندگی گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از اتمام مرمت ساختمان سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ مقبره‌ای به‌عنوان یادبود امام محمد در جلو آن نصب کرده است.

عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معین‌الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می‌داند که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران طوس ساخته است. وی این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده رد می‌کند چرا که مورخان و جهانگردانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کرده‌اند، مدفن غزالی را خارج از باروی شهر (قبرستان عمومی شهر) ذکر کرده‌اند، حال آن‌که بر طبق برخی منابع مکتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.

به هر حال این بنا که امروزه به نام بقعه هارونیه شهرت دارد در نزد مردم به نام مقبره امام محمد غزالی شناخته می‌شود.

ویژگی و مشخصات معماری بنا

بنای مزبور که شباهت زیادی به آرامگاه سنجر در مرو دارد، کلا آجری است و هیچ‌گونه تزئین کاشی در آن به کار نرفته است و گنبد دو پوسته داشته، اما پوشش خارجی آن ویران گشته و در سال‌های اخیر، بازسازی شده است. دهانه گنبد داخلی حدود ۱۱/۳۰ متر و ارتفاع تیزه آن تا کف زمین، حدود ۲۲ متر است. بر سطح خارجی گنبد داخلی، اثرهایی از تیغه آجری دیده می‌شود که ساختمان دو پوش گنبد را به هم متصل می‌کرده است. دارای یک ورودی در سمت جنوب با سردر فوق‌العاده رفیع بدون تزئینات کاشی و تماما آجر است و گنبد خانه‌ای که در سطح وسیعی پوشیده است. چهار پلکان مارپیچ در گوشه‌ها و سه اطاق فرعی در ضلع شمالی است. درون گنبد ساده است مقرنس‌کاری‌هایی مربوط به دوره تیموری در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبد خانه دیده می‌شود.

نقشه مقبره به شکل چهارگوش است. در این بنای بلند و کشیده، طرحی از ویژگی‌های قرن هشتم هجری قمری بر جای مانده که از جمله می‌توان به خطوط عمودی و موازی نشسته بر سطح نما برای بلندتر و رفیع‌تر نشان دادن بنا و نیز طاق‌نماها و نورگیرها و فضای پر و خالی اشاره کرد. این بنای تعمیر شده، مشتمل بر ایوانی رفیع، دو لچکی و چهار ایوان صلیبی شکل در داخل و هم‌چنین پنجره‌هایی مشبک، نغول‌هایی به شکل عمودی و افقی، هشت طاق‌نما با قوس جناغی، سردابه و گنبد دو پوسته آجری به بلندی ۲۲ متر تا کف زمین است. در این ساختمان، معمار نه‌ تنها با تعدادی طاق‌نما با قوس پنج و هفت و منفذهای ساده نورگیر و نغول‌های متعدد، یک سایه روشن ایجاد کرده، بلکه با این عمل، هم از بار دیوارها کاسته و هم به زیبایی بنا افزوده است.

بنا، در گذشته سه ورودی داشته که امروزه ورودی شرقی و غربی آن مسدود شده و به صورت پنجره مشبک در آمده است. ورودی بنا که به‌سوی جنوب باز می‌شود، عبارت از یک ایوان کفش‌کن با قوس جناغی به ارتفاع ۱۵/۵۰ متر، عمق سه و عرض هشت متر است که در دو طرف آن، دو جرز پهن با دو طاق‌نمای کشیده و بلند و یک حاشیه پهن افقی ایجاد شده و در نبش هر یک از دو جرز، دو نیم‌ستون با آجر محکم برپا شده است.

داخل بنا، طرحی چهارضلعی دارد؛ به این ترتیب که طول هر یک از اضلاع آن به ۱۱ متر می‌رسد. این مقبره، در واقع بنای سه طبقه‌ای شامل سرداب و دو طبقه دیگر است که مدخل سرداب آن در ضلع جنوب شرقی اتاق قرار دارد. در وسط هر ضلع بنا، ایوانی مزین به مقرنس گچی ایجاد گردیده و هر ایوان با عرض ۳/۷۵ متر و عمق ۲/۷۵ متر شکل گرفته و کف آن‌ها حدود ۴۰ سانتی‌متر از سطح اتاق بالاتر واقع شده است. در حد فاصل هر ایوان، علاوه بر دو جرز پهن، راهرویی وجود دارد که طبقه همکف را با پلکان‌های مارپیچی به طبقه سوم که از چهار گوشوار و چهار طاق‌نما تشکیل شده، متصل می‌سازد.

در داخل این بقعه که شکل پیشرفته‌تری از مقبره لقمان بابا در سرخس را به تماشا می‌گذارد، چهار طاق‌نمای تزیینی و در فواصل هر یک از آن‌ها، یک گوشوار از نوع طاق بیرون زده، به نمایش درآمده که در نتیجه، طرح چهارگوش را به یک طرح مثمن یعنی هشت‌گوش تبدیل ساخته و سپس بر فراز آن، یک گنبد آجری با دهانه ۳۰/۱۱ متر قرار داده‌اند که بر گردنی آن، پنجره‌هایی کور تزیین یافته، تعبیه شده است. در جانب ایوان شمالی، بنای مربّع دیگری جای گرفته که پوشش سقف آن با مقرنس‌های سینه کفتری تزیین گردیده و روشنایی آنجا به وسیله دوازده پنجره تامین می‌شود.

در دو جبهه شرقی و غربی این محوطه، دو اتاق قرینه یکدیگر مشاهده می‌شود که در سابق، از داخل هر یک از آن‌ها به محوطه زیر گنبد و خارج آن رفت‌وآمد می‌کرده‌اند. به طوری که ظواهر امر نشان می‌دهد، ضلع بیرونی این قسمت از بنا، در قدیم دارای متعلقات مفصلی بوده که به مرور زمان از بین رفته و آنچه از آن آثار باقی مانده، محرابی به عرض یک متر است که در دو طرف آن، آثار دو راهرو که به داخل بنا راه داشته، مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد که این بنا در سال ۷۲۰ هجری قمری به یادبود امام محمد غزالی (دانشمند نامی ایران) ساخته شده باشد.

این بنای تاریخی در حدود ۶۰۰ متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار دارد و در کنار آن سنگ سیاهی به‌عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری دیده می‌شود و در شمال غربی بنا نیز مقبره زنده‌یاد حسین خدیو جم (۱۳۰۶ تا ۱۳۶۸ شمسی) از غزالی‌شناسان معاصر قرار دارد.

این بنا تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی به شماره ۸۹۴۴ و در تاریخ ۱۰/۳/۱۳۸۲ به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.