منطقه حفاظت شده هفتاد قله اراک ، مأمن پرندگان مهاجر

منطقه‌ی حفاظت شده‌ی هفتاد قله در ۲۵ كيلومتری شمال‌شرقی اراك و بين شهرستان‌های اراك، محلات و خمين واقع شده و مساحت آن ۹۷۴۰۷ هكتار است. برای آشنایی بیشتر با این منطقه‌ی حفاظت شده در ادامه با ما همراه باشید.

منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی هفتاد قله، نام خود را از كوه «هفتاد قله» واقع در اين منطقه گرفته است. این منطقه یکی از مناطق برگزیده در میان نواحی حفاظت شده در ایران است که در ادامه با گوشه‌ای از ارزش‌های زیست محیطی و قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بالقوه‌ی طبیعی و فرهنگی این منطقه آشنا می‌شویم.

اين منطقه دارای چشم‌اندازهای زيبا، تنوع و شگفتی گونه‌های گياهی و مأمن انواع گوناگون پستان‌داران، پرندگان و خزندگان، به ويژه پستان‌داران بزرگ علف‌خوار نظير كل، بز، قوچ و ميش است و در واقع يك موزه و آزمايشگاه طبيعی برای علاقه‌مندان به طبيعت و دانش محسوب می‌شود.

هر سال گروه‌ها و افراد زیادی از علاقه‌مندان، ‌محققان و دانش‌پژوهان رشته‌های مختلف منابع طبيعی، محيط زيست، كشاورزی، علوم زمين و علوم جانوری از اين منطقه بازديد و استفاده می‌کنند.

در فصول مختلف سال، به خصوص بهار و تابستان نيز چندين هزار نفر از اهالی شهرهای اطراف منطقه در گروه‌های دانشجويی، دانش‌آموزی، كوه‌نوردی، كاركنان ادارات و كارخانه‌ها و نيز خانواده‌های ساكن در شهرها و روستاهای اطراف، به اين منطقه سفر می‌کنند و ساعاتی را در طبيعت زيبای آن سپری می‌کنند. شكار ورزشی نيز بخشی از اكوتوريسم  و يكی از اهداف اوليه‌ی مديريت منطقه‌ی حفاظت شده‌ی هفتاد قله به شمار می‌رود. در چند سال اخير، بر اساس ضوابط و با صدور پروانه‌ی ويژه، شكار در اين منطقه صورت می‌گيرد كه در طی همين سال‌ها، ده‌ها شكارچی از كشورهای مختلف جهان از جمله اسپانيا، چك، قطر، تركيه، برزيل، ايتاليا و... از طريق آژانس‌های توريستی از اين منطقه بازديد کرده‌اند.

منطقه‌ی هفتاد قله به دليل شرايط خاص جغرافيايی و پوشش گياهی انبوه و وفور جانوران وحشی قابل شكار، همواره يكی از تفريح‌گاه‌های تاريخی ايران بوده و از زمان قديم مورد توجه قرار گرفته است. منطقه هفتادقله در دوران قاجار، يكی از شكارگاه‌های سلاطين بوده و سنگ‌نوشته‌های باقی مانده در ديوارهای صخره‌ای دره‌ی چكاب، بيانگر شكار صدها قوچ و ميش دریک روز است. حدود ۶۲ كتيبه در كوه‌های هفتاد قله حک شده است كه قدمت تعدادی از آن‌ها به ۴۰۰ سال قبل می‌رسد.

اين منطقه كه طی ساليان متمادی مورد تاخت و تاز شكارچيان و سودجويان بوده، علی‌رغم اينكه بخش‌های وسيعی از آن به دليل شكار بيش از حد و چرای بی‌رويه‌ی دام از لحاظ پوشش گياهی و حيات وحش آسيب ديده است، در تاريخ ۱۷ آذر سال ۱۳۴۹ ، محدوده‌ای از آن شامل كوه‌های هفتاد قله، بره زرد و سیبک توسط سازمان شكاربانی و نظارت بر صيد وقت، منطقه‌ی شكار ممنوع اعلام شده است. سپس در تاريخ  ۲۳ مرداد ۱۳۵۳، با اضافه شدن نواحی و كوه‌های سله بهر، انجدان، لته در، سراب ازنا، برآفتاب كارچان توسط سازمان حفاظت محيط زيست، به عنوان منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی هفتاد قله تغيير نام يافت.

اين منطقه حدود ۲/۷ درصد مساحت استان مركزی را تشكيل می‌دهد و محيط آن ۱۴۰ كيلومتر است. اين منطقه از نظر مكانی در فاصله ۲۵ كيلومتری شرق اراك، ۳۰ كيلومتری شمال خمين و ۱۵ كيلومتری شمال غربی محلات و ۳۵ كيلومتری شمال غربی دليجان واقع شده و از لحاظ تقسيمات كشوری تابع شهرستان‌های اراک و محلات است. منطقه‌ی هفتاد قله از نظر وضعيت طبيعی، از پيكره‌ای كوهستانی كه در گستره‌ای از تپه ماهورها و دشت‌ها قرار گرفته تشكيل شده است.

كوه هفتاد قله كه بلندترين قله‌ی آن، ۲۶۸۶ متر ارتفاع و در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد دارد، مهم‌ترين رشته‌كوه اين منطقه است. قله‌ها و دره‌های اين رشته‌كوه از باارزش‌ترين زيستگاه‌های حيات وحش منطقه هستند. از ديگر كوه‌های منطقه، كوه بر زرد، لته در، كوه قنقال با ارتفاع ۲۸۶۵ متر، سراب ازنا، برآفتاب كارچان و دم شير و همچنين كوه برف شاه است.

دره‌ی چكاب یکی از دیدنی‌ترین نواحی اين منطقه است. در انتهای دره، چشمه‌ای دائمی وجود دارد كه از زير صخره‌های كوه می‌چكد و آب آن با جريان به سمت ابتدای دره، آب آبشخورهای حيات وحش را تأمين می‌کند. اين منطقه دارای پوشش گياهی غنی است و در انتهای دره نيز درختان كهنسال وجود دارد. در كوه‌های اطراف درختچه‌های بزرگ و کوچک وجود دارد كه محیط زیست بخشی از حیات وحش منطقه را تشکل می‌دهند.

دره‌ی سیبک كه بين كوههای هفتاد قله و بر آفتاب آقایی قرار دارد مانند دره چكاب شرایطی مساعد برای حیات وحش دارد. دره‌ی لته در با چشم‌اندازهای بسيار زيبا و داشتن چشمه و آبشخور و آب و هوای مناسب از زيستگاه‌‌های ارزشمند هفتادقله است.

از میان کوه‌های معروف منطقه می‌توان كوه سله بهر، قنقال، برف شاه، چنا، محمد باقر، دم شير، لته در،كارچان، كوه پهنه، كوه سيبك، قادر، خواب مانده، تدارك، كوه برآفتاب آقايی، ‌كوه برزرد و كوه هفتاد قله نام برد.

دشت‌های اين منطقه عبارت‌اند از دشت سرخاب، هموار چال قدير و قوچك،‌ هموار ابراهيم‌آباد و شانق و هموار كارچان كه تا دهه‌ی قبل از زيستگاه‌های مهم آهو در كشور بوده است. پايين‌ترين نقطه‌ی منطقه، دشت شمالی منطقه است كه ارتفاع آن ۱۶۷۷ متر برآورد شده است. بر اساس مطالعات اقليمی، آب و هوای اين منطقه از نوع نیمه‌خشک است و از خصوصيات عمده‌ی اين آب و هوا، بارندگی مداوم در فصل زمستان، تابستان‌های گرم و كم‌باران و وجود دو فصل مجزا (خشک و مرطوب) در طول سال است.

منابع تأمين آب حيات وحش منطقه‌ی هفتاد قله، عمدتا سنگاب‌ها و چشمه‌ها هستند كه البته سنگاب‌ها در اثر آب حاصل از بارندگی برای مدت زمان كوتاهی در شكاف‌ها و گودال‌های كوچك سنگی به جا می‌مانند در نتیجه، عمر آن‌ها كوتاه است.  ولی چشمه‌ها مهم‌ترين و پايدارترين منابع آب منطقه هستند كه با راه يافتن طبيعی آب‌های زيرزمينی منطقه به سطح زمين به وجود می‌آيند.

منطقه حفاظت‌شده‌ی هفتاد قله بين چهار شهر بزرگ اراک، خمين، محلات و دليجان واقع شده است. نزديكی اين منطقه به مركز استان و ديگر شهرها و همچنين قرار گرفتن در كنار بزرگ‌راه اراک ـ تهران، موقعيتی استثنايی برای اين منطقه فراهم کرده است.

در بررسی پوشش گیاهی منطقه‌ی هفتادقله، در سه دوره رويش كامل، ۲۰۵ گونه از گياهان نهان‌دانه شناسايی شده‌اند. بيشترين تنوع گونه‌ای به ترتيب مربوط به خانواده‌های كاسنی، نعناع، شب‌بو، گندميان، چتريان پروانه آسا، ميخك، گاوزبان، لاله، ميمون و آلاله است. گروهی از گونه‌های گياهی منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی هفتاد قله، دارويی هستند؛ شيرين بيان، سوسن بر، كاكوتی، مريم نخودی، شرير، شاتره، ريواس، آلاله، بومادران، درمنه صخره، شكرتيغال، ‌شنگ، خاكشی، منداب،‌ازمک، چشم خروس دانه ريز، خوشک، چترگندمی، بذرالبنج و... از جمله گياهان دارویی و معطر شناخته شده‌ی اين منطقه هستند.

تنوع جانوری در اين منطقه بسيار زياد است مثل پستانداران، بی‌مهرگان، خزندگان و... قسمت اعظم بی‌مهرگان منطقه را بندپايان، به ويژه حشرات تشكيل می‌دهند.

مهره‌داران این منطقه شامل ماهيان، دوزيستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران است. دوزيستان منطقه را گونه‌هايی از قورباغه‌ها و وزغ تشكيل می‌دهند كه عمدتا در آب‌های راكد اطراف روستاها و چشمه‌های منطقه يافت می‌شوند. شرايط اقليمی خشک و پوشش گياهی بوته‌ای منطقه هفتاد قله محيط‌های مناسبی برای زيست انواع خزندگان هستند که از راسته‌ی لاك‌پشت‌ها يك گونه لاکپشت مهميزدار در دشت‌ها و دامنه‌های اين منطقه زندگی می‌كند. راسته‌ی سوسمارها شامل ۸ خانواده و ۱۱۲ گونه در ايران هستند و به جز لوس مار و بزمجه بقيه نام فارسی ندارند و آن‌ها را سوسمار يا مارمولک می‌نامند.

راسته‌ی مارها در ايران از ۷ خانواده شامل ۶۳ گونه‌ی خشك‌زی و ۹ گونه‌ی دريايی، تشكيل شده است. در اين منطقه تا كنون هيچ مطالعه‌ای در باره‌ی مارها انجام نشده اما برخی از مارهای شناسايی شده عبارتند ازمارهای قيطانی (غير سمی)، شتری (غير سمی)، گورخری (غير سمی)، تيرك مار (غير سمی)، افعی سوسن (نيمه سمی)، افعی پلنگی (نيمه سمی)، تير مار (نيمه سمی)، مارجعفری (سمی)، گرزه مار يا افعی ايران (سمی).

در ايران ۵۰۲ گونه پرنده شناسايی شده كه ۷۱ گونه از ۲۶ خانواده‌ی آن در منطقه‌ی هفتاد قله شناسايی شده كه از نظر تعداد گونه ۱۴/۵درصد و از نظر خانواده ۳۴/۵درصد پرندگان ايران را تشكيل می‌دهند. به طور كلی ۶۲درصد از پرندگان هفتاد قله مهاجر و ۳۸ درصد از آن‌ها بومی هستند كه ۱۴/۵درصد از آن‌ها مهاجر عبوری‌ هستند.

بيشترين تنوع و تراكم پرندگان به ترتيب در نواحی دره‌ی لته در، دره‌ی چكاب و دره‌ی سیبک در منطقه هفتاد قله هستند. از بين پرندگان شكارگر در منطقه‌ی حفاظت شده،‌ دليجه، عقاب طلايی و سارگپه بومی منطقه بوده و شاهين، هما، رطيل، ‌سنقر گندمی مهاجر هستند.

جغد کوچک، گونه‌هايی از خانواده‌ی چكاوک و چلچله، سينه‌سرخ، بلبل، سهره، هدهد، داركوب، گونه‌هايی از خانواده‌ی كلاغ‌ها، كبك، تيهو، بلدرچين و كبوتر جنگلی از سایر گونه‌هایی هستند که در این منطقه شناسایی شده‌اند.

از میان برخی از گوشت‌خوارانی كه در رأس هرم غذايی اين منطقه هستند، می‌توان گرگ،‌ شغال، روباه، كفتار، گربه‌ی وحشی،‌ رودک و پلنگ را نام برد. همچنين پستان‌داران بزرگ علف‌خوار نيز از مهم‌ترين گونه‌های حيات وحش این منطقه به شمار می‌روند كه حيواناتی از قبيل كل و بز (پازن)، قوچ و ميش، آهو و گراز آسان‌تر از ساير پستانداران ديده می‌شوند.

لازم به ذكر است در گذشته نه چندان دور، يوزپلنگ و كاراكال  نيز در اين منطقه می‌زيسته‌اند كه متاسفانه به علت برخی عوامل مثل شكار بی رويه و... از بين رفته‌اند.

متاسفانه عواملی از قبيل دام مازاد بر ظرفيت، جاده‌سازی، بوته‌كنی، تبديل اراضی، خطوط انتقال نيرو، خطوط انتقال گاز، شكار غير مجاز، چرای بی‌رويه‌ی دام، فعاليت‌های نظامی و استقرار واحدهای توليدی غير مجاز، این منطقه را تهديد می‌كنند. با وجود این‌که این منطقه تحت نظارت اداره‌ی كل حفاظت محيط زيست استان مركزی اداره می‌شود و با وجود اهميت و ارزش‌های بی‌شمار، آن طور كه شايسته آن است مديريت نمی‌شود و ضروری است که هرچه سريع‌تر،  طرح جامع مديريت آن تهيه شود.

به خصوص اين‌كه اين منطقه با وسعت قابل توجه، توپوگرافی ويژه و وجود شهرها و روستاهای اطراف آن و همچنين عوامل متعدد تهديد، در حال حاضر تنها با سه پاسگاه محيط‌بانی و تعداد اندكی محيط‌بان تحت كنترل قرار دارد.