معرفی کاروانسرای شاه عباسی

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، یکی از بی‌شمار کاروانسراهایی است که شاه عباس در دوره فرمانروایی خود در ایران ساخته است. این بنای ارزشمند این روزها به‌عنوان موزه شهر نیشابور مورد استفاده قرار می‌گیرد.

موقعیت کاروانسرا

کاروانسرای نیشابور مشهور به «رباط شاه‌ عباسی»، از ابنیه‌ی زیبای تاریخی نیشابور است که هر چند در گذشته، در خارج از دروازه شهر نیشابور قرار داشته، اما با گسترش شهر، حالا در مرکز این شهر قرار دارد. این کاروانسرا که در ابتدا موقعیت آن در خارج از حصار دروازه مشهد و خندق اطراف شهر قدیم قرار داشته، اکنون در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی (ره) و نزدیک به میدان خیام در قسمت شرقی بافت مرکزی شهر واقع شده است.

بنای این کاروانسرا را به دوره شاه عباس صفوی نسبت داده‌اند. از لحاظ وضع بنا، دیوارها، ایوان‌ها و سقف غرفه‌ها از آجر، به صورت ضربی، با ملات گچ و ماسه و سنگ لاشه، در پی بنا، ساخته شده و روکار آن‌ها در تعمیرات مکرر بازسازی شده است.

فرم بنا نیز از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل و به ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر است. گفتنی است که این بنا با مساحتی در حدود ۴۹۰۰ مترمربع از کاروانسراهای نسبتا بزرگ به شمار می‌رود. این بنا دارای یک حیاط مرکزی بوده که تعداد ۲۴ حجره در پیرامون آن قرار دارد. ورودی کاروانسرا از ایوان شمالی است که دارای هشتی مفصلی است. در پشت حجره‌ها، اصطبل‌ها قرار گرفته‌اند که محل نگهداری احشام و چهارپایان بوده و سکوهایی نیز جهت قرار دادن بار و اموال مسافرین در آن ایجاد شده است.

در جلوی کاروانسرا، آب انباری وجود دارد که دو بادگیر دارد. البته امروزه این آب انبار وجود ندارد این کاروانسرا در دوره قاجاریه، مدتی به‌عنوان نوانخانه و محل نگهداری ایتام و مستمندان به کار برده می‌شد و در دوره پهلوی نیز به پادگان نظامی ژاندارمری تبدیل شد. بعد از انقلاب، مدتی در اختیار جهاد سازندگی بود تا اینکه در سال ۱۳۶۷ به میراث فرهنگی تحویل و بازسازی آن شروع شد و پس از آن در سال ۱۳۷۴ همزمان با برپایی کنگره جهانی بزرگداشت عطار نیشابوری، تحت عنوان «مجموعه فرهنگی» و «موزه» (گنجینه) شروع به فعالیت کرد.

حیاطی مربع شکل، با گوشه‌های پخ، در میانه بنا قرار دارد و با چهار ایوان و بیست و چهار ایوانچه، که هر یک حجره‌ای در پشت خود دارد، احاطه شده است. اصطبل‌ها در ردیف دوم در پیرامون حیاط حلقه‌زده‌اند و شامل فضاهایی ستون‌دار در گوشه‌های حیاط و فضاهای طویلی هستند که آنها را به یکدیگر مرتبط می‌کند. در کل، در طرح این کاروانسرا، سطح زیادی به اصطبل اختصاص یافته است و حجره‌ها نسبت به آنها سطح کمی را اشغال کرده‌اند. راه ورود به اصطبل‌ها از پخ‌های گوشه‌های حیاط و بدون عنصر واسطه بوده است. این شیوه دسترس به‌ندرت در کاروانسراهای دیگر دیده می‌شود. در دوره اخیر، ایوان‌ها را نیز به اصطبل‌ها گشوده‌اند.

راه ورود به کاروانسرا از میانه ضلع شمالی آن است. سردر مرتفع بنا، مطابق با سلیقه دوره صفویان، از امتداد افقی نمای ضلع ورودی این جبهه بیرون زده است. طاق‌نماهایی در دو طبقه طرفین پخ خورده سردر حجم آن را تراش خورده کرده‌اند. ردیف طاق نماها در دو سوی سردر نمای جبهه ورودی را از دیگر نماهای خارجی متمایز و زمینه‌ای مناسب برای تاکید بر سردر ایجاد کرده است. سه ضلع دیگر کاروانسرا نمایی ساده و بدون تزیین دارند. بعلاوه، سردر با آجرکاری در پیشانی و پشت بغل‌ها تشخص بیشتری یافته است. سردر به هشتی وسیعی راه می‌یابد که سقف رسمی بندی دارد. در دو سوی هشتی، غرفه‌ها و اتاق‌هایی بوده که امروزه تخریب شده و در نتیجه، هشتی نیز به اصطبل‌های دو سوی این جبهه باز شده است. هشتی مستقیما به ایوان جبهه شمالی و سپس حیاط کاروانسرا راه می‌یابد.

تقسیمات چهار نمای پیرامون حیاط با یکدیگر مشابه و حاکی از نظمی دقیق است. رخ بام کلی حیاط را نمای ایوان‌ها شکسته است. ایوان‌های دو جبهه شمالی و جنوبی از دو ایوان دیگر اندکی بلندترند و بر محور ورودی تاکید می‌کنند. دو ایوان شرقی و غربی نیز با آجرکاری در پیشانی شاخص شده‌اند. حیاط کاروانسرا امروزه با حوضی در میانه و باغچه‌هایی در اطراف آن محوطه‌سازی شده است. همچنین در پیرامون کاروانسرا، چهار برج وجود داشته است که از میان رفته‌اند.

مجموعه فرهنگی و تاریخی رباط شاه‌عباسی

هم‌اینک غرفه‌های ضلع شرقی کاروانسرا به «موزه نیشابور» اختصاص یافته که از سه بخش باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و بخش ویژه تشکیل شده است. در بخش باستان‌شناسی؛ اشیاء تاریخی نظیر سکه‌های متعلق به قبل از اسلام تا دوره تیموری، انواع ظروف سفالین دوران تاریخی و اسلامی، ظروف فلزی و شیشه‌ای و اشیاء سنگی به نمایش گذاشته شده است. بخش مردم‌شناسی؛ به نمایش جلوه‌هایی از زندگی روزمره مردم منطقه، و بخش ویژه؛ به نمایش اشیایی چون مجسمه‌های دوران تاریخی و ما قبل آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در دوره تیموری، لوحه استوانه‌ای بدلی منشور آزادی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی سنگ قبرتاریخی، مجموعه‌ی اهدایی مدال‌ها و احکام شادروان پهلوان یعقوب‌علی شورورزی، تعدادی ضریح چوبی منبت‌کاری شده‌ی تاریخی و تعدادی اسناد خطی و احکام اختصاص یافته است.

ضلع غربی رباط، به سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنرهای دستی و کارگاه آموزشی اختصاص یافته و دیگر حجره‌ها پیرامون حیاط مرکزی به تولید صنایع‌دستی و سنتی نظیر گیوه بافی، حصیربافی، قالی بافی، غربال سازی، سفالگری، کارگاه مرمت سفال، طراحی و نمونه‌سازی سفال‌های باستانی و قلم‌زنی، فیروزه تراشی، تذهیب، مینیاتور، معرق و مشبک‌کاری روی چوب، کاشی معرق و کاشی‌کاری، پوشاک سنتی، عکاس‌خانه سنتی، ساخت‌وسازهای سنتی، چایخانه و سوغات نیشابور اختصاص داده شده است.