پرسمان دخترانه

شبهه

از حضرت زهرا(س) نقل شده است که «بهترين چيز براى زن آن است كه نه مرد نامحرم او را بنگرد و نه او مرد نامحرم را بنگرد.» به نظر می‌رسد که حضرت به نوعی با این کلام به زنان توصیه کرده اند که حضور اجتماعی حداقلی داشته و فقط به امر خانه داری و رسیدگی به امور همسر و فرزندان بپردازند. این درحالیست که مادر ایشان، حضرت خديجه خودشان تاجر بوده اند و فعاليت اقتصادي کرده و دارای ثروت بودند. جمع این تناقضات چگونه است؟ به بیان بهتر وظیفه دختر مسلمان امروز چیست: تحصیل، کار و ایفای نقش مادری و همسری و یا فقط در خانه ماندن و مادر و همسر بودن و به اصطلاح پرده نشینی را برگزیدن؟

جواب

کلامی که از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها نقل شده، مورد تایید علمای اهل حدیث است اما نمی‌توان به ظاهر کلام بسنده کرد و نتیجه گرفت که حضرت توصیه به پرده نشینی زنان می‌نمایند. آنچه که در مورد زندگی حضرت زهرا(س) نقل شده، حکایت از این دارد که حضرت در یک رابطه متناسب و متعادل با جامعه خود بودند: حضور در جنگ احد به عنوان درمانگر، در زمان حفر خندق در جنگ احزاب، اداره نخلستان فدک، داشتن جلسات پاسخگویی به سوالات دینی زنان، نيز دفاع از اسلام و ولايت در بحراني ترين اوضاع جامعه اسلامی‌ چنان که در مسجد حضور يافته و با سخنراني كوبنده و روشنگر خود توطئه منافقين و بد خواهان را افشا نمودند و دفاع از حق و ولايت، مواردی هستند که می‌توان در زندگانی ایشان به آنها اشاره نمود. در همین راستا روایاتی را می‌آوریم:
- در روایت آورده‌اند كه چون آيه: «ان جهنم لموعدهم اجمعين. لها سبعه ابواب لكل باب منهم جزء مقسوم»(حجر،43-44)نازل شد، پيامبر سخت گريست و اصحاب با گريستن او به گريه افتادند و نمي‌دانستند كه جبرئيل چه چيز بر او نازل كرده است و هيچ يك از اصحاب در چنين حالتي نمي‌توانست با پيامبر سخن بگويد. فقط ايشان چون فاطمه (س) را مي‌ديد شادمان مي‌شد. اين بود كه يكي از اصحاب (سلمان فارسي) به در خانه فاطمه (س) رفت و او را ديد كه مشغول آسياب كردن جو است و مي‌گويد: «وما عند الله خير و ابقي؛ آنچه نزد خدا است نيكوتر و ماندني‌تر است»(قصص،60) پس بر او سلام كرد و خبر گريستن پيامبر را به او رسانيد. فاطمه (س) برخاست و با چادر كهنه‌اي كه داشت خود را پوشاند كه دوازده جاي آن با ليف خرما وصله شده بود. چون بيرون رفت سلمان فارسي به چادر نگاه كرد و گريست و گفت: وا مصيبتا دختران قيصر و كسري، سندس و حرير برتن دارند و دختر محمد(ص) روپوشي كهنه دارد كه دوازده جاي آن وصله شده است... .( سيد بن طاووس، الدروع الواقية، ص275-276؛ مجلسي، بحار الانوار، ج8 ، ص203؛ ميرزا حسين نوري، نفس الرحمان في فضائل السلمان، ص518-519)
- ابن عبّاس می‌گوید: حضرت فاطمه علیهاالسلام به سلمان گفت: سلمان! این پیراهن مرا بگیر و نزد شمعون یهودی ببر و به او بگو: فاطمه دختر محمّد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌گوید: در مقابل آن، یک من خرما و یک من جو قرض بده... .( محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 43، ص 72)
-سلمان می‌گوید: حضرت فاطمه علیهاالسلام نشسته بود و پیش روی آن حضرت سنگ آسیابی بود که با آن جو آسیا می‌کرد و دسته آسیاب خون‌آلود بود و حسین علیه‌السلام (که در آن زمان کودکی شیرخوار بود) در کناری از خانه، از گرسنگی گریه می‌کرد. من به آن حضرت عرض کردم: ای دختر رسول خدا! این فضّه است، از او در کارهای خانه کمک بگیر! حضرت فاطمه علیهاالسلام فرمودند: پدرم به من سفارش کرد که کارهای خانه یک روز از من و یک روز از فضّه باشد. دیروز نوبت فضّه بود (و امروز نوبت من است.) سلمان می‌گوید: عرض کردم: من بنده آزاد شما هستم و (برای خدمت آماده‌ام) یا جو را آسیاب کنم یا از حسین علیه‌السلام نگه‌داری کنم. حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود: من به ساکت کردن حسین شایسته‌ترم، شما به آسیاب کردن جو بپرداز. (محمّدبن جریر طبرى شیعى، دلائل الامامة، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه، قم، مؤسسه بعثت، 1413، ص 140 / قطب‌الدین الراوندى، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام‌المهدى، ج 2، ص 530)
این روایات نشان می‌دهد که حضرت زهرا سلام الله علیها خود با نامحرم با رعایت ضوابط، دیدار و گفتگو داشتند و قصد ایشان از بیان آن کلام مذکور، قطع ارتباط با نامحرم و پرده نشینی نیست. در واقع اگر در آيات و روايات اسلا می‌ مطالعه و تعمق داشته باشيم به اين اصل مسلم می‌رسيم كه اسلام احياگر شخصيت زن و حافظ كرامت انسانى اوست، اسلام به زن مانند مرد استقلال اقتصادى داده و برای وی حقوق اجتماعى قايل است. زن نیز مانند مرد مى‏تواند با رعايت قوانين و مقررات اسلامى در فعاليت‏هاى اجتماعى، اقتصادى ، سياسى و فرهنگى شركت كند و شاید در بسيارى از موارد، شركت زنان در جامعه و به عهده گرفتن مسؤوليت‏هاى عمومى مانند مردان واجب باشد مانند تصدى امور بانوان در جامعه و امر به معروف و نهى از منكر. البته شركت در فعاليت‏هاى عمومى و به عهده گرفتن مسؤوليت‏ها در صورتى امر مثبت و سازنده است كه در چارچوب مقررات الهى و دين باشد. زيرا معيار در فعاليت‏هاى فردى و عمومى حفظ ارزش‏هاى اسلامى و تقوا است و در اين فرقى بين زن و مرد وجود ندارد. استاد مطهرى در اين مورد مى‏ فرمايند: «آن چه موجب فلج كردن نيروى زن و حبس استعدادهاى اوست حجاب به صورت زندانى كردن زن و محروم ساختن او از فعاليت‏هاى فرهنگى و اجتماعى و اقتصادى است و در اسلام چنين چيزى وجود ندارد. اسلام نه مى ‏گويد كه زن از خانه بيرون نرود و نه مى ‏گويد حق تحصيل علم و دانش ندارد بلكه علم و دانش را فريضه مشترك زن و مرد دانسته است و نه فعاليت اقتصادى خاصى را براى زن تحريم مى ‏كند. اسلام هرگز نمى ‏خواهد زن بيكار بنشيند و جورى عاطل و باطل درآيد، پوشانيدن بدن به استثناء وجه و كفين مانع هيچ گونه فعاليت فرهنگى و اجتماعى يا اقتصادى نيست. آن چه موجب فلج كردن نيروى اجتماع است آلوده كردن محيط كار به لذت‏جويى ‏هاى شهوانى است‏».
اگر از فاطمه زهرا(س) نقل شده ويژگى زن مسلمان اين است كه نه مرد نامحرم او را ببيند و نه او مرد نامحرم را ببيند هرگز به معناى انزوا و گوشه ‏نشينى زن مسلمان نيست بلكه يا منظور اين است كه در فعاليت‏هاى اجتماعى بايد آن چنان مقررات اسلامى را رعايت كند كه موجب نگاه حرام نامحرمان نشود و خود نیز در ارتباط با نامحرم، حریم‌ها و حدود را رعایت کند. يا این کلام به آن معناست كه مديريت امور بانوان را خود زنان بايد عهده ‏دار باشند تا نيازى به تماس با مرد نامحرم نباشد. از اين رهگذر است كه فاطمه زهرا(س) مى‏فرمايد: صلاح زنان در اين است كه طورى زندگى نمايند كه نه مردان بيگانه را ببينند و نه چشم بيگانگان به وی بيفتد والا خود فاطمه زهرا(س) در متن مسائل سياسى اجتماعى قرار داشت و ضمن خدمت رسانی به جامعه مسلمین همواره از حق و اسلام و اهل بيت دفاع مى‏ كرد. اگر كمى دقيق ‏تر بينديشيم اين سخن حضرت زهرا(س) بهترين الگو براى دنياى امروز است و چند كاركرد اساسى دارد:
الف) تأمين سلامت و بهداشت معنوى جامعه.
ب) رشد و استقلال و خودكفايى جامعه زنان.
زيرا اگر قرار باشد زن را مردان نامحرم نبينند، لازمه‏ اش اين است كه آنان داراى خودكفايى علمى در امور لازم خود مانند پزشكى باشند و اين بهترين عامل رشد جامعه زنان است. پس دور بودن از نامحرم به معناى گوشه‏ نشينى نيست، بلكه فعاليت و تلاش علمى و عملى و رسيدن به خودكفايى است.
اما در مورد حضرت خدیجه سلام الله علیها و اشتغال زن در اسلام هم، دیدگاه منفی و نهی وجود ندارد. آیات قرآنی به صورت صریح تاکید دارند که اگر زن مالی کسب کند، از آن خود وی است و دیگری، حتی پدر و شوهر وی در آن حقی ندارند. اسلام حق مالکیت و تحصیل را برای زن قایل شده است: «برای مردان بهره ای است از آنچه کسب کرده اند (به دستشان رسیده از راه خصوصیات غیر اختیاری یا امور اختیاری) و برای زنان نیز بهره ای است از آنچه کسب کرده اند و از خداوند از فضل او بخواهید ، که همانا خداوند به همه چیز داناست (طبق مصلحت عطا می‌کند).» (نساء/ 32)
در واقع در امر اشتغال زنان در جامعه اسلامی خود نیز شاهد حضور زنان در مشاغل گوناگون هستیم. اسلام برای حضور اجتماعی زنان، قانون حجاب را وضع کرده است. یعنی زن ضمن رعایت حجاب و عفاف، پوشش تن و رعایت ضوابط در رفتار، می‌تواند حضور اجتماعی داشته باشد. اما از حضور بدون ضرورت، حضور بدون رعایت ضوابط شرعی، اختلاط با نامحرم و موارد این چنینی در اسلام نهی شده است. حتی در برخی موارد می‌توان این نهی را دو طرفه دانست یعنی نسبت به مردان و هم نسبت به زنان. مردان هم از اختلاط بی مورد با زنان نهی شده اند. پس منظور از حضور اجتماعی حداقلی به معنای حضور نداشتن نیست، بلکه منظور این است که به مقدار نیاز و رفع حاجت در اشتغال، سلامت و رفع بیماری، تحصیل، کسب و کار و تجارت در جامعه حضور یافته و از اختلاط بی مورد پرهیز کنند. حضرت خدیجه از تجار بزرگ مکه بودند و از طریق کارگزاران مختلف کارهای تجاری خود را انجام می‌دادند و این کار پس از اسلام آوردن ایشان هم، مورد نهی رسول اکرم (ص) قرار نگرفت. در صدر اسلام زنان به کسب و کارهای مختلفی مشغول بودند و از فعالیت نیز نهی نشدند. در این زمینه می‌توانید در اینترنت مقاله «مشاغل زنان در عصر رسالت» نوشته آقای سید محسن سعیدزاده را جستجو کنید (این مقاله در مجله پیام زن از انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم از شماره 38 تا 40 به چاپ رسیده است.) تا با تنوع مشاغل زنان در این دوران آشنا شوید: صنایع دستی، پارچه بافی و نخ ریسی، فروشندگی مانند فروش عطر، کارهای خدماتی مثل نظافت منزل، نانوایی، کارهای اداری بازاری، چوپانی، ساربانی شتر، خیاطی، مامایی و موارد متعدد دیگر. توجه نمایید که در آن دوران مشاغل مردم به همین امور محدود بود ولی همین مشاغل محدود هم در بین زنان رایج بود و از طرف پیامبر اکرم(ص) زنان شاغل در این امور نهی نمی‌شدند. در نهایت اسلام موافق خانه نشینی زن به معنی یک موجود مصرف کننده صرف نیست، زن حق دارد که برای رشد خود و نیز خدمت به جامعه اسلامی، فعالیت کند اما باید در این مسیر اولویت بندی کند و در درجه اول به وظایف ویژه خود در خانواده که همان همسری و مادری است بپردازد و سپس در حیطه وظایف اجتماعی وارد شود. اما برای تصمیم گیری نهایی خوبست تا فرد علایق، توانمندی‌ها و سلیقه‌های شخصی خود را مشخص و معلوم کند و بنابراین موارد فعالیت‌های اجتماعی و شخصی خود را تدوین نماید. به عنوان مثال خانمی که به رشته پزشکی و کار با بیمار علاقه دارد، می‌تواند در رشته شریف پزشکی یا پرستاری فعالیت کند اما اگر وضعیت خانمی به صورتی باشد که از دیدن خون بدحال می‌شود، نمی‌شود به وی اجبار کرد که در رشته پزشکی فعالیت کند و باید فعالیتی متناسب با توانمندی‌های خود انتخاب نماید.
در همین راستا مطالعه کتاب زن در آیینه جمال و جلال حضرت آیت الله جوادی آملی توصیه می‌شود.