کتیبه گبر دختر ، قدیمی ترین سنگ مزار پهلوی ایران در اقلید

سنگ مزار نشانه احترام زندگان به درگذشتگان خود است. یکی از قدیمی‌ترین سنگ مزارهایی که در ایران باقی مانده کتیبه گبر دختر است که در شهرستان اقلید فارس قرار دارد. 

اقلید یکی از شهرهای شمالی استان فارس و یکی از مناطق کوهستانی و سرسبز این استان است. آب هوای سرد و کوهستانی با ارتفاعاتی برفگیر دارد. بارش برف مناظری چشم‌نواز در زمستان و تفرج‌گاه‌هایی بی‌بدیل از چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های خروشان در فصل بهار و تابستان می‌آفریند. کوه‌های بلند در طول مسیرجاده‌ای زیبا پدید می‌آورند وجود دشت‌های بسیار وسیع و حاصلخیز در اطراف آن مانند دشت نمدان، آسپاس و پکان در فصل بهار چشم‌اندازی روح‌نواز را برای هر گردشگری به تصویر می‌کشد. در فصل تابستان در کنار هوای خنک و مطبوع حضور عشایر بر رونق تفریحی این شهر می‌افزاید. این شهر بلندترین شهر در استان فارس و ششمین شهر مرتفع کشور است.

در گذشته جاده شاهی یعنی راه اصلی اصفهان ـ شیراز از اقلید می‌گذشته است و به همین دلیل نقشی مهم‌تر و کلیدی‌تر از سایر شهرستان‌ها در تحرک فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی سزمین پارس ایفا می‌کرده است. این شهر زمانی گوشه‌ای از شاهنشاهی هخامنشی‌ها به نام آزارگاتا و مرکز تربیت اسب جنگی کوروش به شمار می‌آمده است. به استناد آثاری است که از کتب تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان بجای مانده، اقلید در دوران پیش از اسلام نیز شهری آباد و مطرح بوده است.

در فارسنامه ابن بلخی درباره این شهر چنین نوشته شده است:

«اقلید شهرکی کوچک است و حصاری دارد و جامع و منبر دارد و هوای آن در سردسیر معتدل است و درست، آب آن خوش است و روان، (و در آن) میوه باشد از هر نوعی...»

همچنین در فارسنامه ناصری نیز درباره اقلید چنین آمده است:

«اقلید در دامنه کوهای زاگرس قرار دارد. رودخانه از میان آن جاری است در دو جانب این رودخانه باغ‌های پر از درختان سردسیری است. مکانی با صفا و نزهت گاهی دلگشا است.»

وجه تسمیه اقلید

اقلید در زبان یونانی به معنای کلید است. این شهر به دروازه و کلید گشایش و فتح فارس مشهور بوده و درگذشته یکی از بلاد مهم به شمار می‌رفته‌، کلید به مرور زمان به کلیل و بعد به اقلید تغییر نام پیدا کرده و هنوز هم عده‌ای به آن کلیل می‌گویند و مفهوم مجازی آن، کلید گشایش سرزمین فارس است. به این معنی که هر کس می‌خواسته فارس را فتح کند، اول باید اقلید را فتح می‌کرد، چرا که به علت مشرف بودن و جایگاه فلاتی شکل آن، موقعیت و تسلط خاص دفاعی داشته و دارای پایگاه نظامی بوده به گونه‌ای که فتح آن به منزله تصرف تمام خاک فارس به شمار می‌آمده‌ است.

کتیبه گبر دختر

وقتی از شهر آباده به سمت اقلید حرکت می‌کنید در نیمه‌های راه، سمت چپ جاده چند تپه وجود دارد که پای یکی از آنها امامزاده‌ای قدیمی به چشم می‌خورد. پس از پشت‌ سر گذاشتن امامزاده در دامنه یکی از تپه‌ها به نام تل فلات، گودالی را دیده می‌شود که مردم محلی به آن حوض دختر گبر می‌گویند. این حوض یکی جاذبه‌های دیدنی این شهر و یادمانی از دوره ساسانی است که به لحاظ اهمیت تاریخی آن به شناسنامه اقلید نیز معروف است. بر دیواره این حوض کتیبه‌ای نوشته شده که بخشی از شناسنامه و سند هویتی اقلید به شمار می‌آید.

در دل سنگ‌های کوه فضایی دو پله‌ای و در وسط گودالی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر تراشیده شده است. به یکی از دیواره‌های این مکان کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی درفضایی به طول ۲ متر و عرض ۸۸ سانتی‌متر کنده‌کاری شده است. این کتیبه ای در ۲۱ سطر نگاشته شده و در آن نام و نسب متوفا ذکر شده و دارای تاریخ روز خور (۱۱) از ماه آبان از سال ششم یزدگردی (برابر با ۶۳۸ میلادی) است.

از آنجا که این سنگ‌نوشته به صورت عمودی و با خط شکسته نوشته شده، همراه با سنگ‌نوشته‌های دربند قفقاز و چند نبشته در حوالی تخت جمشید از مهم‌ترین کتیبه‌های ساسانی، در این سبک خاص به شمار می‌روند.

با اینکه ۸ سطر آغازین این کتیبه آسیب زیادی دیده، اما بقیه آن خوانده و ترجمه شده و شامل موضوعاتی است مانند نام و نسب متوفی، تاریخ نگاشته شدن کتیبه، نام کسی که دستور به ساخت این مقبره را داده و اشاره به این که شخص درگذشته را چگونه مطابق‌ آیین‌های مرسوم زمان خود به خاک سپرده‌اند. در روزگاری این حوض سرپوشی از تخته سنگ داشته است. این کتیبه قدیمی‌ترین کتیبه سنگ مزار کشف شده در ایران به خط پهلوی است.

قبلا خانه حاکم اقلید بالای این قلعه قرار داشته و در روزهای عید به‌ویژه عید نوروز این حوضچه را پر از حنا می‌کرده‌اند و دختر حاکم مقداری از حنا را به عنوان تبرک به مردم می‌داده است. متاسفانه در حال حاضر این محل به حال خود رها شده بدون اینکه برای آن تدابیری جهت ایمن‌سازی در مقابل آب و هوا و تخریب‌های انسانی اندیشیده شده باشد.

این اثر در سال ۱۳۳۴ کشف شده و در سال ۱۳۵۴ به شماره ۹۳۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

شهرستان اقلید بر اساس بررسی‌های به عمل آمده دارای ۴۴ اثر تاریخی ثبت شده دیگر است که قدمت هر کدام از آنها به دوران قبل از تاریخ، زندیه، صفویه، ساسانیه و قرن چهار هجری باز می‌گردد که می‌توان به برخی از آنها از جمله امام‌زاده اسماعیل (ع)، امام‌زاده زبیده خاتون (ع)، امام‌زاده زینب خاتون (ع)، منبر و کتیبه مسجد جامع، قلعه آسپاس، چشمه دزدان، تپه مهرعلی فارسی، تپه فیلی، کتیبه و غار تنگ براق، تپه باستانی باقرآباد، قصر بهرام، قصر گل اندام، تل شاه نشین، تل خنجشت، تپه کوشک زر، تپه نقاره ‌خانه، باتلاق بهرام گور، کاروانسرای شاه عباس، شهر نکیسا اشاره کرد.