رباط شرف ، موزه ای از آجرکاری ایرانی

کاروانسرای رباط شرف که در نزدیک شهر سرخس واقع است، یکی از عالی‌ترین نمونه‌های معماری در کاروانسراها است. این کاروانسرا به نوعی موزه‌ای از اجرکاری ایرانی است.

موقعیت

رباط شرف کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس است که به شیوه رازی ساخته شده و نام معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی ذکر شده است. این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور-سرخس (جاده ابریشم) و شش کیلومتری جاده سرخس - مشهد بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه‌است از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.

کاروانسرای رباط شرف

این کاروانسرا از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری ایران است. وجود چندین کتیبه در بنا نشان می‌دهد بنیان این بنا مربوط به اوایل سده ششم هجری و سال ۵۰۸ هجری قمری است.

به گفته آندره گدار این بنا که در سال ۵۰۸ قمری ساخته شده در سال ۵۴۸ قمری مورد حمله غزها(ترکان اغوز) قرار گرفته و آسیب دیده است؛ در نتیجه یک سال بعد در سال ۵۴۹ بازسازی شده است.

طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی «شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدرات سلطان سنجر را برعهده داشت. باتوجه به کتیبه موجود بنای رباط به سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده‌ است و بی‌شک یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.

شیوه رازی: رنسانس ایران قدیم

اگر چه معماری ایرانی دارای سبک های مجزا نمی باشد ولی با نظر مرحوم پیرنیا معماری دوره های تاریخی ایران را به سبک های معینی تقسیم کردند به عنوان مثال شیوه رازی، که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است. در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده شد و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغز کاری و تزیینات وابسته به معماری ، بسیار زیبا و ظریف اجرا شده است.

رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و به کارگیری طرح‌های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها و طاق‌ها و طاقچه‌ها و گنبدها عناصری هستند که این کاروانسرای شاهی را همانند یک عمارت بی نظیر شاهی نمایان می کند. 

این دوره ی تاریخی را می‌توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متاسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.

معماری در ایران به طور کلی مشخصات معماری گذشته را در کاربری‌های جدید به کار برده است و گاها به تناسب زمان آن را تکمیل کرده است. در واقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق قلمرو حکومت اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد. حکومت  نسبتا طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققان به‌عنوان تجدید حیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده‌ است که در حدود چهار قرن که با دولت سامانیان آغاز و حضیض آن با دولت خوارزمشاهیان است.

کتیبه‌های بنا عمدتا باقیمانده از دوران سلجوقی است، تنها کتیبه تاریخ‌دار بنا کتیبه‌ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را در برگرفته است و چون کتیبه‌های دیگر را به خط کوفی نوشته‌اند، می‌توان نتیجه گرفت این کتیبه از کتیبه‌های دیگر جدیدتر است.

شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می‌کند. رباط شرف بنایی است با ۱۰۹ متر طول و ۶۳ متر عرض و ۴هزار و ۶۴۴ مترمربع زیربنا که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد.

در سردر ورودی بنا نوشته شده: رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است و در متون تاریخی منزل رباط شرف را آبگیر یا آبگینه نامیده‌اند. دو اطاق مرکب دو طرف آن بوده و یک ایوان ورودی دارو میان این در و حیاط یک دالان است.

این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و همچنین آجرچینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد. در این رباط چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده‌اند.

حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل ان دو تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است. در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایون‌هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل ۲ اتاق و عمود بر رواق داخلی است.

دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده که در دو طرف آن دو راه وجود دارد و هر یک به دری می پیوندد و یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل.

بنای دو سوی حیاط دوم نیز چون تاسیسات حیاط اول است؛‌ فقط در جلو اتاق‌ها رواقی است که حیاط دوم را دور می‌زند.

در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم اتاقی است که گویا جایگاه نگهبانان بوده است، میان این اتاق و اتاق‌های بالای دالان نیز پلکانی ساخته‌اند.

در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می‌توان دید. قسمت‌ اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه‌ای چهارگوش با سه در ساخته‌اند. روبروی ایوان، شاه‌نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا به اتاق‌ها و حیاط‌های خصوصی راه دارد.

در دو طرف شاه‌نشین دو حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه‌های انتهایی رباط دو حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز دو تالار ستوندار بنا کرده‌اند.

از ویژگی‌های بنای رباط شرف دو مسجد است که یکی در طرف چپ الان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای دو ورودی به دالان است. مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و دو محراب درد. همچنین بنا دارای ۶ برج است که ۴ برج آن در حیاط دوم به صورت هشت گوش ساخته شده و ۲ برج در حیاط اول دارد.

محور اصلی بنا از جنوب‌شرقی به شمال‌غربی است و نشان می‌دهد بنا با توجه به قبله ساخته شده است. در واقع سردر ورودی به حیاط دوم- ایوان و شاه‌نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.

در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب‌ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.

نقشه ساختمان رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد. وجود کتیبه‌های گچی و طرح‌های آجرپینی در بقیه کاروانسراها معمول نبوده، ولی در کاروانسرای رباط شرف تقریبا تمام آجرچینی‌ها که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق‌های آن ایجاد شده طرح‌دار هستند.

گچبری‌های رباط شرف از جالب‌ترین نمونه‌های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه‌های حاشیه محراب‌های دو نمازخانه کاروانسرا با بهترین کتیبه‌های محراب‌های مساجد ایران از لحاظ زیبایی و طرح برابری می‌کند.

در سال ۱۳۵۶ با خاکبرداری از اتاق‌های رباط شرف مجموعه‌ای از ظروف فلزی فرمان‌های عهد صفوی سفالینه‌های سلجوقی سکه‌هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر‌به‌فرد متعلق به سده‌های ۴ و۵ قمری به دست آمده است.

رباط شرف از تاریخ بیستم خرداد ماه ۱۳۲۱ شمسی به شماره ۳۵۹ ثبت ملی شده و جزو با سابقه‌ترین بناهای ثبت ملی است.