آیین پنجه ، یادگاری از عصر باستان

مراسم آیینی و دینی پنجه به مدت ٥ روز توسط اقليت زرتشتی در روستاى مزرعه كلانتر برگزار می‌شود و زرتشتيان و اهالی مزرعه كلانتر از همه جای ايران و حتی از كشورهای ديگر به يزد و مزرعه كلانتر می‌آيند تا گاهنبارها را زنده نگاه دارند.

آیین پنجه چیست؟

مراسم آیینی پنج روز پایان سال (پنجه) در روزهای پایانی تیر ماه به مدت پنج روز در روستای زرتشتی نشین مزرعه کلانتر برگزار می‌شود.

اهالی زرتشتی روستای مزرعه كلانتر يزد در باره تاريخچه اين آيين می‌گویند:

در سال‌هايی نه چندان دور در همه روستاهای زرتشتی نشين يزد ، پنج روز و شب در خانه‌های زرتشتيان شادی و سرور برپا بود و آنگونه كه رسم قديمی بوده است در بامداد روز پنجم بر بام‌های خود آتش می‌افروختند و نماز صبح را با همآوايی يكديگر می‌خواندند .

در طول اين پنج روز همچنين سفره مخصوص درگذشتگان شامل هفت نوع ميوه خشك شده (لرك) و نوشیدنی و شيره و حلوای شكر و برنج و سبزينه‌هايی از هفت تخم مختلف و ديگر لوازم را می‌چينند.

فلسفه وجودی اين پنج روز بر اين اساس است كه ايرانيان در قديم برای هر روز از سی روز ماه نامی اختيار كرده بودند و در نتيجه روزهای ماه به سی روز با نام‌های مختلف تقسيم شده بود. چنانچه ۱۲ ماه سال را در اين سی روز ضرب كنيم عدد ۳۶۰ به دست می‌آيد كه پنج روز از تعداد روزهای سال كمتر است. به همين خاطر اين پنج روز زيادی را به نام پنج روز آخر سال ناميدند .

نام هر يك از اين روزها عبارتند از :

۱-اهنود (Ahnavad)

۲-اشتود (Oshtavad)

۳-سپنتمد (Sepantamad)

۴-وهوخشتر (Vahukhoshatra)

۵-وهشتواش (Vheshtoash)

پس از شکست ساسانیان زرتشتیان کبیسه را گم کردند و نوروز به میان تابستان منتقل شد که به‌عنوان سنتی هنوز هم این پنجه در میان تابستون و اخرین روزهای تیر برگزار می‌شود. در پنج روز پایان سال، در آیین زرتشتی، گهنبارهایی برای شادی روان درگذشتگان برگزار می‌شود. در آخرین روز پنجه برای شادی و اطلاع‌رسانی روی بام ها آتش روشن می‌کنند. در قسمتی از مراسم گهنبارخوانی از طرف موبد زرتشتی با بالا بردن شاخه گیاه سبز برای درگذشتگان طلب آمرزش می‌شود و شرکت‌کنندگان با بالا بردن انگشت دست راست خود موبد را همراهی می‌کنند. علاوه بر این، موبدان با چرخاندن آتش و دود کردن اسپند، شرکت‌کنندگان در مراسم را با خود همراه می‌کنند. زرتشتیان در مراسم مذهبی برای جلوگیری از ریزش مو به روی کتاب مقدس سر خود را می‌پوشانند. همچنین میوه‌های خشک (لُرک) برای تبرک بعد از خوانده شدن اوستای گهنبار بین شرکت‌کنندگان تقسیم می‌شود. جمع‌آوری خار و هیزم برای روشن کردن آتش روی پشت‌بام‌ها از دیگر مراسم این آئین است. 

لرک یا آجیل هفت مغز یا آجیل گهنبار، آجیلی است که زرتشتیان هنگام جشن‌ها تهیه و به‌عنوان نذر میان دیگران پخش می‌کنند و از هفت میوه خشک شامل پسته، بادام، سنجد، کشمش، گردو، برگه هلو، انجیر و خرما تهیه شده است.

برای بدرقه این مراسم نیز در سپیده دم روز ۲۸ تیرماه در محل‌های مورد اشاره، در پشت بام آتش روشن می‌کنند که حال و هوای خاصی بر این مناطق حاکم می کند.

پس از روشن شدن هوا اهالی روستا آتش روشن شده به روی بام ها را به آتشکده روستا منتقل می‌کنند.

روستای مزرعه کلانتر کجاست؟

روستای مزرعه کلانتر از توابع بخش مرکزی شهرستان میبد در ۱۱ کیلومتری جنوب شرقی میبد و ۳۶ کیلومتری شهر یزد قرار گرفته است. ارتفاع روستای مزرعه کلانتر از سطح دریا در حدود ۱۱۰۲ متر است و اقلیمی گرم و خشک دارد.

آب و هوای روستا در فصول بهار و پاییز نسبتا خنک است. روستای مزرعه کلانتر یکی از نقاط تاریخی و ارزشمند استان یزد به شمار می‌آید. در این روستا آثاری از آب انبارهای قدیمی، آسیاب‌های آبی و بقایای قلعه تاریخی به جا مانده است. قدمت این قلعه به دوره‌های پیش از اسلام می‌رسد. مزرعه کلانتر از روزگاران گذشته در مسیر راه‌های تجاری و ارتباطی قرار داشته و به همین جهت واجد ارزش‌های تاریخی و گردشگری است. مردم روستای مزرعه کلانتر به زبان فارسی، با گویش یزدی سخن می‌گویند و پیرو دین زرتشتی هستند. روستای مزرعه کلانتر در سمت جنوبی شهرستان میبد قرار داردو یکی از نقاط باارزش بافت تاریخی شهرستان میبد است که از لحاظ توریستی دارای اهمیت خاصی است. در بافت روستا خانه‌هایی دیده می‌شود که روی سطح شیب‌دار به سمت غرب احداث شده و نظام مهندسی خاصی بر این مجموعه حاکم است. خانه‌های این بافت از لحاظ معماری دارای سبک خاصی است. هر کدام از خانه‌ها دارای دالان‌های طولانی است و پلان‌های دو خانه چنان با هم طراحی شده است که از فضای پشت بام نمی‌توان آن‌ها را از هم تفکیک کرد.البته این موضوع در بسیاری از خانه‌های شهرهای کویری به چشم میخورد.

آب مصرفی کشاورزی مردم روستا از راه قنات تامین می‌شود و چشمه اصلی روستا از بلندترین نقطه روستا تا آتشکده جریان دارد و چشم‌انداز روستا از لحاظ اکوتوریستی نیز حائز اهمیت است. فضای روستا جذابیت خاصی دارد و گردشگران بسیاری در ایام تعطیل برای بازدید و گذران اوقات فراغت به آن مراجعه می‌کنند. سبک معماری چهار صفه‌ای خانه‌های خشت و گلی، با بادگیرهای فراز خانه‌ها، چشم‌انداز زیبا و کم نظیری پدید آورده است. درختان توت، پسته و انار، در میان خانه‌ها و در اراضی اطراف، بر زیبایی روستا افزوده و جذابیت آن را دو چندان کرده است. پیرامون روستا را کشتزارهای وسیعی فرا گرفته‌اند، که در فصل بهار محیطی سرشار از طراوت و چشم‌اندازهای بدیع و دیدنی پدید می‌آورند. گل‌های نرگس و انار هنگام بهار جلوه می‌کنند و بینندگان را مجذوب می‌سازند. تپه ماهورهای بکر پیرامون روستا در بهار، با گل‌های رنگارنگ و گیاهان خودروی بیابانی جذابیت طبیعی روستا را دو چندان کرده‌اند. آب انبارهای قدیمی، آسیاب‌های آبی و قلعه روستا از جمله آثار تاریخی روستای مزرعه کلانتر هستند.

آتشکده روستا و زیارتگاهی که در نزدیکی آن قرار دارد، از اماکن مقدس و مذهبی روستاست و مردم روستا در این مکان‌های مقدس به نیایش اهورامزدا و برگزاری مراسم مذهبی می‌پردازند.

از مراسم آیینی و جشن‌های خاص روستا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: جشن مهرگان، که در دهمین روز مهر ماه برگزار می‌شود و ۶ روز به طول می‌انجامد. جشن سده، که در صدمین روز زمستان برگزار می‌شود و زمستان در این تقسیم‌بندی پنج ماه دارد. جشن دیگان، که از بزرگ‌ترین جشن‌های زرتشتی است و در دهم دی ماه برگزار می‌شود. مردم روستا در این مراسم میوه‌هایی مانند هندوانه، انار، خربزه، سیب، انگور و تنقلاتی از قبیل آجیل، شیرینی و شربت تهیه می‌کنند و تا پاسی از شب به جشن و شادی می‌پردازند و شب را نیز با نیایش به سپیده می‌رسانند. فروردین گاه، از دیگر جشن‌های بزرگ زرتشتیان است که در دهم فروردین برگزار می‌شود.

مردم روستای مزرعه کلانتر از پوشاک محلی نیز استفاده می‌کنند. پوشاک مردان شامل سربند، پیراهن زیر و پیراهن رویی، شلوار و کلاه است. زنان نیز از کلاهک (لچک)، پیراهن زیر (سدره)، پیراهن رویی، روسری (مکنی)، شلوار و کفش استفاده می‌کنند.

صنایع دستی و سوغات مهم‌ترین صنایع دستی مردم روستای مزرعه کلانتر، انواع بافته‌های سنتی است. سوغات این روستا شامل پسته، انار و توت است. از معروف‌ترین خوراکی‌های محلی روستای مزرعه کلانتر می‌توان به انواع نان‌های محلی و نوعی حلوا اشاره کرد که با آرد، روغن فراوان و شیره توت تهیه می‌شود.