پرسش و پاسخ ویژه توحید و خداشناسی

پرسش:من طبق آنچه از کودکی به من گفته اند( و یا شاید طبق فطرتم به) یگانگی خداوند ایمان دارم اما ایمان ضعیفم موجب می شود گاهی دچار شبهاتی بشوم. چند بار هم که با دوستانم در مورد وجود دنیای پس از مرگ صحبت کردم( تا شاید بتوانم آنها را متوجه این حقیقت کنم- حقیقتی خودم هم تا چند سال توجهی به آن نداشتم) متوجه شدم بعضی از آنها حتی در وجود خدا هم شک دارند چه رسد به جهان آخرت و من نیز حرفی برای مجاب کردن آنها نداشتم( چرا که خوده من با قبول یگانگی خداوند، استدلالی را برای وجود دنیای پس ازمرگ را پذیرفته بودم). چندین برهان برای اثبات توحید را از اینترنت سیو کردم و خواندم اما برای هر کدام ایراداتی در ذهنم آمد که اگر شبهاتم رفع نشد شاید مجددا مزاحم شما بشوم. یکی از مشکلاتم این است که چگونه می توان وجود چند خداوند دانا را که بر سر قوانین حاکم بر جهان با هم توافقاتی کرده اند، را نقض کرد؟ طبق برهان تمانع اگر چندین خدا وجود می داشت، نظم جهان بر هم می ریخت( به خاطر فرامین متفاوت که آنها می دادند) اولا عمر هر انسان( و حتی کل بشر) نسبت به هستی بسیار کوتاه است. از کجا می دانیم که اگر خدایان با هم به مشکل و تناقض برسند ما در طول عمرمان متوجه آن می شویم؟( شاید قبلا تعارضاتشان را کنار گذاشته اند و یا هنوز تعارضی ایجاد نشده اما بعدها خواهدشد) ثانیا، آیا یک بچه دبستانی که تازه جدول ضرب را آموخته است می تواند با نگاه کردن به اعداد کتاب یک دانشمند فیزیک، ایرادات و تناقضات آن را بیابد؟ یعنی بر فرض هم در این مدت اندکی که از عمر بشر گذشته بین خدایان عدم تفاهمی پیش آمده باشد، آیا انسان با علم اندک قدرت تفکر محدودش می تواند تشخیص دهد که کدام حادثه ای نشان از تفاهم دارد و کدام نشان از عدم تفاهم؟( اگر یک دانشجوی ریاضی یا فلسفه کتاب استادی را بخواند و بگوید کاملا درست است و دارای بهتری نظم ممکن است و بعد هم چند دانشجوی دیگر گفته هایش را تأیید کنند می توان نتیجه گرفت هیچ تناقض و بی نظمی ای در کتاب نیست؟!) ثالثا. درست است که اگر بخواهیم دعا و عبادت و ... کنیم نیاز داریم مخاطبی را در ذهن آوریم و اگر چندین خدا را در نظر بگیریم مانند کسی می شویم که به اداره بزرگی رفته اما نمی داند مشکلش را به چه کسی باید بگوید اما اینکه ما نمی توانیم تشخیص دهیم چند خدا وجود دارد و هر کدام عهده دار چه کاری اند، ناشی از محدود بودن ذهن ماست یعنی این استدلال نیست که بگوییم چون ما نمی توانیم به حقیقت پی ببریم خدا را واحد در نظر می گیریم تا خود به تناقض نرسیم( کتاب، زیربنای توحید، دکتر شریعتی، صفحات 11و12: ما به عنوان یک موجود انسانی که می خواهد در هستی مخاطبی داشته باشد باید به کدام سو رو کنیم ... اگر معتقد بشویم که خدایان مختلف با هم همدستی می کنند و هیچ وقت تفرقه و اختلافی در جهان بوجود نمی آید، ما در جهان جهت خویش را ازدست می دهیم. از اینکه متن سوالاتم طولانی شد مرا ببخشید.

پاسخ:

الف ـ تمام آنچه که حضرت عالی فرموده اید ، مبتنی بر این فرض پنهانی است که وجود دو خدا ذاتاً ممکن می باشد ولی به خاطر تبعات فاسدی که دارد ممکن نمی باشد. در حالی که وجود دو خدا نه تنها ذاتاً محال است ، بلکه حتّی فرض وجود دو خدا نیز حقیقتاً ممکن نیست. اینکه ما می توانیم وجود دو خدا را فرض کنیم ، ناشی از آن است که به جای خدا ، امری توهّمی را تخیّل می کنیم ؛ همانگونه که عدم را تصوّر می کنیم ، در حالی که عدم نیز قابل تصوّر نمی باشد ؛ چون هر چه در ذهن آید وجود ذهنی دارد ؛ و عدم نقیض مطلق وجود می باشد ، چه ذهنی و چه خارجی.

ب ـ دلائل توحید(یگانگی) واجب الوجود.

 1ــ وجود بیش از یک واجب الوجود محال است. چون واجب الوجود یعنی وجود بدون حدّ و بدون قید و بدون ماهیّت ؛ به عبارتی یعنی وجود صرف و محض. و برای چنین وجودی فرض دومی محال است. چون اساساً صرف هر چیزی ، چه در ذهن و چه در خارج ، دومی بردار نیست. برای مثال صرف انسان که از هر قیدی مثل مرد بودن و زن بودن ، بلند یا کوتاه بودن ، سفید و سیاه بودن و ... منزّه است ، دومی بردار نیست. چون دوگانگی فرع تمایز و تمایز فرع مقیّد بودن است و تقیّد در مقابل صرافت است. پس وجود محض و منزّه از قید و حدّ (واجب الوجود) نه تنها دومی بردار نیست که فرض دومی هم برای آن محال است.

2ــ اگر وجود محض و بدون قید دومی داشته باشد ، یا آن دو عین همند یا غیر هم. اگر عین هم باشند دوگانگی در کار نیست و اگر غیر هم باشند پس باید وجه اختلاف داشته باشند. یعنی حدّاقلّ یکی از آنها باید چیزی داشته باشد که دیگری فاقد آن باشد تا به این وسیله دو گانگی حاصل شود. و اگر چنین شد در آن صورت از وجود محض بودن خارج شده هر دو وجود مقیّد خواهند شد. یکی مقیّد به داشتن آن چیز و دیگر مقیّد به نداشتن آن. بنا بر این ، از فرض دو وجود محض لازم می آید که آن دو محض نباشند و این تناقض است.

3ــ برهان عدم برهان بر وجود بیش از یك خدا
وقتی وجود خدا با برهان اثبات شد ، وجود حداقل یک خدا ثابت شده است. بنابراین اگر كسی مدعی است كه خدای دومی وجود دارد باید وجود خدای دوم یا بیشتر را با برهان اثبات نماید. لكن هیچ برهانی بر این امر وجود ندارد. این برهان را خداوند متعال چنین بیان نمود: «وَ مَنْ یدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ ...؛ و هر كس معبود دیگری را با خدا نخواند بر وجود آن معبود دیگر برهانی ندارد.»(المؤمنون/117) همچنین فرمود: «أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ؛ آیا با الله، معبود دیگری هست، بگو اگر راست می گویید برهان بیاورید.»(النمل/64)
 4 ــ برهان تدافع دو قدرت
امام صادق(ع) به زندیق فرمود: « این گفتار تو كه می گویی خدا دو تاست از سه حال بیرون نیست، یا هر دوی آنها قدیم و قوی هستند، یا هر دوی آنها ضعیفند یا یكی قوی و دیگری ضعیف است. اگر هر دو قوی هستند پس چرا همدیگر را دفع نمی كنند تا یگانه مدبّر عالم شوند و اگر خیال می كنی كه یکی ضعیف و دیگری قوی است، آنكه قوی است خدا و آن دیگری عاجز است.» (الكافی ،ج‏1 ،ص81 )
در این كلام امام (ع) برخی از مقدمات حذف شده اند. خلاصه ی برهان چنین است:
اگر دو خدا موجود باشد ، یا هر دو قدرت برابر دارند؛ یا یكی قدرت بیشتری دارد؛ یا هر دو ضعیف و عاجزند. اگر هر دو عاجزند كه هیچ كدام خدا نیستند و اگر یكی قوی و دیگری ضعیف است، آنكه قوی است خدا و آن دیگری مخلوق و محكوم حكم اوست ؛ و اگر هر دو قدرت برابر داشته باشند، در آن صورت مانع از تدبیر یكدیگر می شوند و در نتیجه عالم نابود می شود. چرا كه قدرت ذاتا اقتضای غلبه دارد و محال است موجودی قادر باشد و طالب غلبه نباشد.

ممکن است گفته شود که چرا آن دو با یکدیگر همکاری نکنند؟ گوییم: همکاری بین دو موجود وقتی معنا دارد که هیچکدام به تنهایی قدرت لازم برای اجرای کار را نداشته باشند ؛ یعنی همکاری ناشی از نیازمندی است. پس اگر اینها هر دو خدا بوده کمال و قدرت محض هستند ، باید به تنهایی توان تدبیر عالم را داشته باشند و الّا عاجزند نه قادر. امّا از طرف دیگر مطلق بودن قدرت هر کدام از این دو خدای فرضی ذاتاً اقتضاء دارد که تمام مقدورات را خود در اختیار گیرد و الّا قدرت مطلق نخواهد بود. پس اگر دو خدا با قدرت مطلق موجود باشند ، ذاتاً در مقابل هم قرار خواهند گرفت و اراده ی هیچکدام نافذ نخواهد شد ؛ و این یعنی عجز. پس از فرض دو خدای قادر مطلق لازم می آید که هر دو عاجز باشند.

5 ــ برهان تمانع
امام صادق(ع) به زندیق فرمودند: «و اگر بگویی خدا دوتاست، آن دو خدا خالی از دو وجه نیستند یا هر دو از همه جهت با هم تفاوت دارند یا هر دو از همه جهت باهم یکی هستند. پس زمانیكه خلق را منظم و كشتی را در حركت می بینیم و اختلاف شب و روز و خورشید و ماه راه مشاهده می كنیم، درستی امر و تدبیر و به هم پیوستگی امور دلالت می كند بر اینكه مدبّر عالم یكی است.» (الكافی ،ج‏1 ،ص81 )

خلاصه این برهان چنین است:
اگر دو خدا موجود باشد، آن دو خدای فرضی از سه حالت بیرون نیستند، یا از هر جهت مثل همند كه در آن صورت دوگانگی آن دو توهم است. چون دوگانگی مستلزم حداقل یک تفاوت است. یا از هر جهت با هم تفاوت دارند كه در آن صورت هر كدام علّت و مدبّر مستقل خواهند بود. چون دو علّت که هیچ وجه اشتراکی ندارند ، دو معلول کاملاً جدا از هم نیز خواهند داشت. پس محال است دو خدای کاملاً جدا از هم بتوانند با یکدیگر همکاری کنند ؛ چون همکاری مستلزم وجود وجه اشتراک است. پس طبق این فرض هر خدایی مستقلّاً دست به تدبیر عالم خواهد زد كه نتیجه ی آن به هم ریختن عالم خواهد شد. چون محال است تدبیر آن دو یکی باشد ؛ چرا که از دو علّت کاملاً متفاوت ، محال است معلول واحد (تدبیر واحد) صادر گردد. امّا اگر یكی از آنها به نفع دیگری كنار بكشد، معلوم می شود كه او علّت و مدبّر نیست؛ پس خدا هم نیست ؛ چون محال است موجودی علّت تامّه باشد ولی معلول نداشته باشد. حالت سوم این است كه آن دو در برخی وجوه با هم شریک باشند كه در آن صورت نیز خدا نخواهند بود ؛ چون لازمه ی این امر تركیب از جزء مشترك و غیرمشترك است؛ و هیچ مركبی واجب الوجود نیست. امام(ع) این فرض سوم را در كلامشان مطرح نكردند چون بطلان آن واضح بود.
خداوند متعال برهان تمانع را چنین بیان نموده است: «لَوْ كانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا ـــــ اگر در آسمان و زمین بیش از یک خدا بود، آن دو(آسمان و زمین) فاسد می شدند(ویران می شدند.)».(الانبیاء:22) ؛ چون در این صورت عالم در عمل یا بدون مدبّر می ماند یا با دو تدبیر کاملاً متفاوت تدبیر می شد که نتیجه اش نابودی عالم می باشد. دقّت شود ! سخن از بی نظمی یا وجود نقصان نسبی نیست ؛ بلکه سخن از نابودی کامل است.

پس آنها که فرض همکاری دو خدای فرضی را مطرح نموده اند ، متوجّه نبوده اند که همکاری بین دو موجودی که هیچ وجه اشتراکی در وجود ندارد ، ذاتاً محال می باشد. اینها خدا را به دو فرد تشبیه نموده اند که می توانند با همکاری یکدیگر کاری واحد را به سامان برسانند. در حالی که افعال بشری هیچگاه واحد نیستند بلکه افعالی مرکّبند که بخشی را یکی و بخش دیگر را دیگر انجام می دهد. فعل خدا یعنی ظهور اراده ی او ؛ موجودات نسبت به خدا مثل صور خیالی ما هستند نسبت به خودمان ؛ یعنی همانگونه که صور خیالی ما ، ظهور اراده ی ما هستند، و اگر اراده ی خود را برکشیم آن صور نیز نابود می شوند ، مخلوقات نیز ظهور اراده ی خدا می باشند. لذا همانگونه که محال است یک صورت خیالی، معلول دو اراده ی انسانی باشد ، عالم نیز محال است ظهور دو اراده باشد. اگر عالم خلقت ظهور اراده ی دو خدا باشد ، لازم می آید که آن دو خدا یک اراده داشته باشند یا اراده ی آنها وجه اشتراک داشته باشد. و اگر اراده ی آن دو وجه اشتراک پیدا نمود ، هر دوی آنها اوّلاً مرکّب و ثانیاً محتاج و ثالثاً مقیّد و غیر محض خواهند بود. بنا بر این فرض وجود دو خدای حقیقی، مساوی است با فرض خدا نبودن آن دو ؛ که تناقضی است آشکار.

همچنین نمی توان برخی موجودات را محصول اراده ی یک خدا و برخی دیگر را معلول اراده ی خدای دیگر دانست. چون اگر آن دو اراده، هیچ وجه اشتراکی در وجود ندارند ، معلولهای آنها نیز نمی توانند باهم وجه اشتراک داشته باشد ؛ و بدون وجود وجه اشتراک ، ترکیب اشیاء و برقراری ارتباط بین آنها محال می باشد ؛ همانگونه که صورت خیالی یک شخص نمی تواند با صورت خیالی شخص دیگری ارتباط حقیقی داشته باشد.

6ـ برهان فرجه

برهان فرجه که اوّلین بار توسّط امام صادق (ع) مطرح شده چنین است.

« ... ثُمَّ یلْزَمُكَ إِنِ ادَّعَیتَ اثْنَینِ فُرْجَةٌ مَا بَینَهُمَا حَتَّى یكُونَا اثْنَینِ فَصَارَتِ الْفُرْجَةُ ثَالِثاً بَینَهُمَا قَدِیماً مَعَهُمَا فَیلْزَمُكَ ثَلَاثَةٌ فَإِنِ ادَّعَیتَ ثَلَاثَةً لَزِمَكَ مَا قُلْتَ فِی الِاثْنَینِ حَتَّى تَكُونَ بَینَهُمْ فُرْجَةٌ فَیكُونُوا خَمْسَةً ثُمَّ یتَنَاهَى فِی الْعَدَدِ إِلَى مَا لَا نِهَایةَ لَهُ فِی الْكَثْرَة ... ـــــــــــــــــ  اگر ادعا كنى که قدیم ذاتی (واجب الوجود) دو تاست ، بر تو لازم است فرجه ای ( وجه تمایزی) بین آنها قائل شوى تا دوگانگی آنها درست شود. و اگر قائل به فرجه شوی آن فرجه و وجه تمایز ، قدیم سومى خواهد بود بین آن دو ؛ پس تو را سه قدیم لازم خواهد آمد. و اگر ادعاى سه قدیم  كنى ، بر تو لازم شود آنچه در دو خدا گفتم كه بین آنها فرجه باشد ؛ بنا بر این پنج قدیم می شوند و به این ترتیب در شماره بالا مى‏رود و تعداد قدیم ذاتی بى‏نهایت مى‏گردد.»(الكافی ،ج‏1 ،ص81 )

بیان ساده ی حدیث شریف:

1ــ دو گانگی فرع تمایز است. تا تمایزی نباشد دوگانگی معنی ندارد. لذا اگر دو واجب الوجود باشند لازم است که آن دو دارای وجه امتیازی باشند. یعنی حدّاقل باید چیزی در یکی از آن دو باشد که در دیگری نباشد تا تمایز حاصل شود و الّا هر دو عین هم و یگانه می شوند.

2ــ چون آن دو واجب الوجود ، قدیم ذاتی هستند پس تمایز آنها نیز قدیم (بی سابقه) است پس این وجه تمایز نیز ــ که امری وجودی است  ــ  قدیم خواهد بود. پس روی هم سه قدیم ذاتی حاصل می شود.

3ــ  خود این قدیم سوم (وجه تمایز) نیز باید وجه تمایزی با آن دو قدیم داشته باشد تا عین تک تک آنها نشود. پس یک وجه تمایز با اوّلی خواهد داشت و یک وجه تمایز با دومی. که این دو وجه تمایز جدید نیز به همان دلیل سابق باید قدیم باشند. پس تعداد قدما به پنج می رسد.

4 ــ خود این دو قدیم نیز باید با همدیگر و با سه قدیم قبلی تمایزی قدیم داشته باشند ؛ لذا تعداد قدما به نه عدد می رسد. و به این ترتیب مدام تعداد قدما افزایش می یابد.

5 ــ بنا بر این از فرض دو گانه بودن واجب الوجود ، بی نهایت بودن تعداد واجب الوجود لازم می آید. در حالی که ما فرض کردیم دو تاست. و این خلف است پس فرض اوّل (دو گانگی) باطل بوده است.

همچنین تحقق بی نهایت موجود بالفعل ذاتاً محال بوده منجر به تناقض می شود. چون لازمه ی تحقق داشتن مستلزم تعیّن است و یکی از وجوه تعیّن ، تعیّن عددی است و تعیّن عددی در مقابل بی نهایت بودن است. بنا بر این از تحقق بی نهایت موجود ، لازم می آید اجتماع تعیّن و عدم تعیّن که محال است.

نیز از تحقّق بی نهایت قدیم ذاتی لازم می آید که هر کدام آنها مقیّد به بی نهایت قید ممیّز باشند و تحقّق بی نهایت قید در یک موجود محال است. چون تحقّق وجود مقیّد به تعیّن قیدهای آن است و بی نهایت بودن در مقابل تعیّن داشتن است.