بازار بیرجند در ادوار مختلف تاریخ به دلیل قرارگیری شهر بیرجند در مسیر تجاری هند از رونق بسیاری برخوردار بوده است. وجود کاروانسراها و بازارهای کوچک و بزرگ نشان از رونق آن داشته است.

پیشینه

بیرجند به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی خراسان جنوبی، از قدیم‌الایام بازارهای معروفی داشته است. این بازارها در دو قسمت شمال رود و جنوب رود بیرجند مستقر بوده‌اند.

این بازار در طی دوران متمادی بافت سنتی خود را حفظ کرده و با گذشت ایام و گرمی داد و ستد، همچنان فعال بوده و هست.

از دوره صفویه به‌ویژه در طی یک قرن گذشته به علت ایجاد امنیت و قرارگیری بیرجند در مسیر چندین شهر موجب شده این شهر پایگاه تجاری برای بازرگانان شهرهایی مثل کرمان، یزد، هرات، سیستان و چند شهر دیگر بوده و از رونق اقتصادی قابل توجهی برخوردار باشد.

از اوایل قرن بیستم نه تنها بیرجند محل تجمع بازرگانان ایرانی بوده، بلکه تجار هندی هم برای بهبود مبادلات، بیرجند را انتخاب می‌کردند و مبادلات و واردات کالاهایی مانند منسوجات پنبه‌ای و پشمی، قند و شکر و چای الزاما از طریق بیرجند انجام می‌شد.

این بازار در قدیم‌الایام عرصه‌ خرید و فروش فرآورده‌های محلی مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا و آنغوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو نیز بوده است.

هم‌جواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران باعث تبدیل این بازار به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شد. در آن دوران بازرگانان هندی به منظور تجارت ادویه هندی به بیرجند می‌آمدند و سالیان سال در بازار بیرجند به کار مشغول می‌شدند.

وجود حداقل ۳۰ تاجر هندی که در بیرجند فعالیت داشتند، نشانه‌ اهمیت روابط تجاری با هند است، در این داد و ستدها کالاهای بیرجند و شهرهای مجاور شامل زعفران، زرشک، قالیچه، زیلو، جاجیم، گیو، خشکبار، زیره، پشم و کرک، گیاهان دارویی به ویژه آنغوزه با کالاهای هندی مبادله می‌شد.

ساختار بازار سنتی بیرجند

معاون وزیر خارجه چک در بازار بیرجند

وجود دو کاروانسرای کهن با قدمت بیش از ۳۰۰ سال گواه بر عمر طول این بازار دارد. این کاروانسراها در قیصریه بازار بودند و غالبا دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده است. معماری سنتی و کوچه‌های تنگ این بازار نشانی از اصالت و قدمت این بازار است. وجود این کاروانسراها در بیرجند با قدمتی تا دوره‌های تاریخی زندیه، صفویه و قاجاریه به بازار رنگ و بوی دیگری می‌بخشد.

مجموعا ۱۶ کاروانسرای شهری در بیرجند وجود داشته که تعدادی از این کاروانسراها به‌عنوان دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده است. کاروانسرای چارختی‌ها، محسن‌زاده، کاروانسرای وصل به مصلی، ملا محمد مودی، سادسی، گازاری‌ها مقابل کاروانسرای محسن‌زاده، اخوان، مستوفی، میرزا رضا، شرکت برق، خرازی، شرکت نفت و حاجی ملک از دیگر کاروانسراهای فعال در زمان‌های قدیم بوده که نقش موثری در حضور و فعالیت تجار و بازرگانان در بیرجند داشته‌اند.

۲۵ بازار کوچک و بزرگ

جاذبه اقتصادی بیرجند برای حضور تجار

در قدیم‌الایام جمعا ۲۵ بازار یا بازارچه بزرگ و کوچک در بیرجند فعال بوده است. بازارهای جنوب رود شامل بازار ملک یا حاجی ملک، بازار کلاه مال‌ها، بازار لب‌رود، بازار پنبه فروشان، بازار حاجی محمدحسن، بازار محسن‌زاده، بازار آراسته، بازار سرپوشیده، ته بازار، بازار لب ریخته، بازارچه کندی‌ها، بازار آهنگران، بازار حاجی محمد جعفر، بازار قیصریه، بازار کفش‌دوزها و بازار سراچ‌هاست.

بازار رنگرزها، بازار مسگران، بازار دباغان، بازار پاشنه‌سازان، بازار کفش ساده‌دوزان، بازار مستوفی و بازار دم قبرستان نیز از بازارهای شمال رود به شمار می‌آمدند.

بازار سرپوش

این بازار از دیگر بازارهای بیرجند است. تنها بازار سرپوشیده آن زمان بود که از جنوب بازار آراسته آغاز می‌شد و آن را با یک زاویه قائمه به بازار آهنگران مرتبط می‌کرد.

بازار چهکندی‌ها

این بازار نیز در جنوب ته بازار و موازی با آن بود و چون عده‌ای از اهالی چهکند در آن به کار پنبه‌زنی و فروختن پشم و پنبه و مو و کرک اشتغال داشتند، به این نام معروف شده بود.

بازار ملک

از قدیمی‌ترین بازارهای بیرجند است. از سمت شرق متصل به بازار سرپوش و از سمت غرب منتهی به سه راه اسدی.

بازار سادسی

ورودی شرقی آن واقع در میدان امام و ضلع غربی آن متصل به بازار سرپوش متصل می‌شد.