بازار تاريخی نيشابور از جمله بازارهای سرپوشيده و منحصربه‌فرد استان خراسان رضوی است كه خوشبختانه عليرغم عمر حدودا پانصدوپنجاه ساله‌اش هنوز مورد استفاده و پابرجاست. این بازار تنها بازار سرپوشیده استان خراسان است که هنوز درصد زیادی از آن سالم باقی مانده است.

بازار تاریخی نیشابور یکی از بازارهای قدیمی و مهم و از جمله مکان‌های دیدنی شهر نیشابوراست. طول این بازار حدود یک کیلومتر است. «بازار سرپوشیده نیشابور» به شماره‌ی ۶۷۳۹ در تاریخ ۱۳۸۱/۱۰/۱۰، در فهرست آثار ملی آیران ثبت شده است. این بازار، به علت سرپوشیده و مسقّف بودن معبر و راهروی آن، در میان مردم نیشابور، به «بازار سرپوش» معروف است. همچنین به نام سوق القدیم نیز خوانده می‌شود.

موقعیت بازار

این بازار که ورودی شمالی آن از حاشیه‌ی خیابان امام خمینی شهر نیشابور است، در امتداد شمالی‌جنوبی، به پیچ و خم‌هایی محسوس به سمت شرق و غرب، به «دروازه عراق» در سمت جنوب منتهی می‌شود. بخش جنوبی بازار، در پایین‌تر از دروازه‌ عراق، به خیابان سیمتری می‌پیوندد و از جانب شرق با فاصله‌ی چند محله و کوی فرعی، با خیابان ارگ جنوبی و از سمت غرب نیز با خیابان فردوسی جنوبی، همجوار است.

پیشینه

این بازار تنها بخش به‌جا مانده از بازار بزرگی در نیشابور قدیم بوده است که از «دروازه مشهد» آغاز و در «دروازه عراق» به پایان می‌رسیده است. ساخت و گسترش بازار سرپوش نیشابور، در دوره‌های مختلف، صورت گرفته است؛ قدمت بخش قدیمی بازار که شروع آن از دروازه عراق در جنوب بازار فعلی به سمت شمال است، به دوره‌‌ی صفویه و ادامه‌ی آن به سمت شمال، در دوره‌های مختلف زندیه تا پهلوی به آن اضافه شده است. گمان بر این است که نوسازی یا ساختن این بازار از جمله اصلاحاتی بوده که شاه عباس صفوی در مدت اقامت خود در نیشابور انجام داده است.

ویژگی‌ها و تزیینات بازار

تزیینات به کار رفته در این بازار، شامل آجرچینی‌های پوشش‌ها است که به صورت خفته، رگ‌چین و گل‌اندازهای آجری برجسته، در برخی از طاق‌های شمالی، دیده می‌شود، همچنین درب‌های چوبی با طرح‌های گره‌سازی و مشبک، در این بازار، چشم را می‌نوازند. به طور کلی، مجموعه‌ بازار، از سادگی خاصی برخوردار بوده و تزیینات معماری در عناصر وابسته به آن به چشم می‌خورد. بازار تاریخی سرپوش نیشابور، به‌عنوان یکی از مراکز تجاری شهر، بهره‌برداری می‌شود. از جمله خصوصیات بارز این بازار، وجود عناصر معماری تشکیل‌دهنده‌ی بازار، طول زیاد گستره‌ی آن، وجود رسته‌های مختلف و همچنین بهره‎برداری مفید از آن است.

بخش‌های بازار

بازار سرپوشیده‌ی نیشابور، به طول تقریبی ۷۵۰ متر و عرض ۳/۴۰ تا ۳/۸۰ متر و ارتفاع از کف تا گنبد ۳/۴۰ تا ۵/۹۰ متغیر است.

بازار نیشابور، از جمله بازارهای سنتی ایران است که بدون طرح اصلی و به تدریج ساخته شده و تمام خصوصیات بازارهای ایرانی را دارد. از جمله عناصر تشکیل‌دهنده‌ی بازار نیشابور، راسته بازار، رسته‌های تجاری مختلف، دالان، سرا، تیم، قیصریه و دکان‌های فروش کالا و سایر عناصر مورد نیاز بازار از قبیل قهوه‌خانه (چایخانه)، سفره‌خانه، مسجد، حمام و... است.

در مرکز بازار، میدان کوچکی قرار دارد که بدون پوشش بوده و از آن کوچه‌‌ای به سمت غرب منشعب می‌شود که به قیصریه می‌رسید. از این قیصریه، در حال حاضر اثری باقی نمانده است. در اطراف میدان، عناصر معماری مختلفی از قبیل حمام، مسجدی کوچک و دکان قرار داشته که هنوز فعال‌ا‌ند. از جمله عناصر مهم بازار که در حال حاضر نیز قابل تشخیص است، (به جز راسته‌ی اصلی) سرای زهدی، سرای فرخ‌آبادی (در سال ۱۳۷۹ تخریب شده) و حمام گلشن در بخش جنوبی بازار و حمام مرمر، حمام قدیمی درون بازار، آب‌انبار و سرای مستوفی در بخش شمالی بازار را می‌توان نام برد.

سرای زاهدی

بنای سرای زهدی در جنوب راسته‌ی بازار سرپوشیده‌ی نیشابور و در سوی غربی آن قرار گرفته، مقابل سرای زهدی، کاروانسرای فرخ‌آبادی قرار داشته که هم‌اکنون اثری از آن بر جای نیست. قدمت این بنا که در قدیمی‌ترین بخش بازار نیشابور واقع شده به دوره‌ی صفوی می‌رسد. این سرا در گذشته جایگاه گردآوری و انبار کالا و پخش آن در نقاط مختلف بوده و با توجه به این کارکرد، فرم معماری آن طراحی و اجرا شده است

سرای زهدی، دارای یک ورودی از ضلع شرقی و از درون بازار است که سردر آن، همگون با سردر دکان‌های بازار و با حدود ۶۰ سانتی‌متر فرورفتگی طراحی شده است. در جنوب سردر ورودی، سردر دو دکان طویل وایسته با این بنا دیده می‌شود. راهرویی به طول تقریبی ۱۲/۵ و عرض تقریبی ۳/۴۰ متر، مسیر دسترسی رفت و آمد و انتقال کالا از بازار به صحن سرا و انبار کالاها بوده است. در دو طرف این راهرو، ورودی‌های دکان‌های صاحبان کالا یا صاحب سرا است. اختلاف سطح حجره‌ها تا کف راهرو، حدود ۸۰ سانتی‌متر است.

در نمای خارجی بنا رو به صحن، رگ چین آجری با بندکشی ساده و در نمای داخلی حجره‌ها، اندود ساده‌ گچ است. درب‌های ورودی حجره‌ها، چوبی، مشبک با گره‌سازی‌ تزئینی بوده است. بنای سرای زهدی، در تاریخ ۱۳۸۱/۱۰/۱۰ به شماره‌ی ۶۷۴۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

حمام قدیمی بازار

بنای حمام قدیمی بازار، در درون بافت قدیمی شهر نیشابور قرار گرفته و از طریق کوی فیوج، از سمت شرق به خیابان ارگ جنوبی و از سمت شمال از طریق کوچه‌ای به بازار سرپوش نیشابور راه دارد.

این بنا که قدمت آن به دوره‌ی صفوی می‌رسد، دارای دو بخش بینه و سربینه بوده که بینه آن تخریب شده است. بخش باقی‌مانده (بینه حمام) دربرگیرنده‌ی گنبدخانه‌ای است که هشت فضا، پیرامون آن ساخته شده است.

از این حمام از دوره‌ی پهلوی دوم، با کاربری زورخانه بهره‌برداری و تا زمان ثبت بنا در فهرست آثار ملی، نیز به‌عنوان زورخانه و محل ورزش باستانی، استفاده می‌شده است. این بنا به شماره‌ی ۵۱۴۴ در تاریخ ۱۳۸۰/۱۲/۲۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

آب انبار بازار نو

بنای آب‌انبار بازار نو، روبه‌روی دروب ورودی شمالی بازار سرپوش در ابتدای بازار نو (بازار جواهرفروشان نیشابور) واقع شده است. قدمت این بنا به دوره‌ی قاجاریه بر می‌گردد. راهرو ورودی انبار به سوی مغرب باز شده و با هفده پله به اتاقکی به مساحت ۴ در ۳/۵ متر می‌رسد، از این اطاقک ورودی به سوی ایوان اصلی وجود دارد، ایوان اصلی ۳۰ در ۱۸ متر است که با ۲۴ ستون قطور مربع‌شکل به سقف می‌رسد. ساختمان آب‌انبار، آجری است و ورودی آن به استثنای سقف با گچ پوشیده شده است. «آب انبار بازار نو» در تاریخ ۱۳۷۵/۰۹/۲۵ به شماره‌ی ۱۸۱۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

گرمابه مرمر

حمام مرمر، یکی دیگر از جاذبه‌های این بازار تاریخی است که قدمت بسیار دارد. این حمام در ابتدای بازار سرپوش نیشابور (در مسافت حدود ۵۰ متر فاصله با ورودی شمالی بازار) و در ضلع غربی درون بازار قرار گرفته است. قدمت این حمام به دوران صفویه می‌رسد که در دوران قاجار و پهلوی تغییرات و تعمیراتی در آن صورت گرفته است. دو دانگ این حمام در سال ۱۲۷۰ قمری از سوی حبیبقلی خان مختاری و دو دانگ دیگر در سال ۱۲۸۲ قمری از سوی حاج ملا محمدتقی و دو دانگ دیگر نیز به دست حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد در سال ۱۳۴۸ قمری وقف شده است. حمام یاد شده تا اوایل انقلاب مورد استفاده‌ بوده است.

حمام مرمر، دارای دو ورودی مردانه و زنانه است؛ ورودی زنانه از کوچه‌ی مجاور بازار و ورودی مردانه در ضلع غربی درون بازار واقع شده است. مرمر، دارای سربینه (رختکن)، بینه (گرمخانه) و خزینه است.

روی سقف ضلع شمالی گنبدخانه، نقاشی‌ای رنگ روغنی دیده می‌شود که گویا جنگ سربازان نادر را نشان می‌دهد که البته در لایه‌های زیرین این نقاشی، بخشی از نقاشی‌های دوره‌ی قبلی به چشم می‌خورد. «حمام مرمر»، در تاریخ ۱۳۸۰/۰۷/۱۰ به شماره ۳۹۶۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

گرمابه گلشن

بنای حمام گلشن (گرمابه گلشن) در ضلع جنوبی بازار سرپوش نیشابور و در کنار میدان محلوج‌فروشان (میدان گلشن) قرار گرفته است. این حمام نیز یکی از عناصر کالبدی بازار سنتی تاریخی نیشابور به شمار می‌آید که نام آن برگرفته از میدانی است که در جنب آن قرار گرفته است. قدمت این بنا به اوایل دوران قاجار برمی‌گردد.

این حمام با مساحت حدود ۱۱۰۰ مترمربع، از بخش‌های ورودی، سربینه (رختکن)، بینه (گرمخانه) و خزینه تشکیل شده است. ورودی بنا از ضلع غربی میدان گلشن است که با چند پله به سمت پایین‌تر از سطح خیابان به رختکن دسترسی می‌یابد.

کف رختکن با سنگ مرمر فرش شده و سکّوهایی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر در اطراف تعبیه شده که دارای دیواره‌های سیمانی و سطح آن با کاشی خشتی زینت یافته است. یک راهروی دارای پیچ و خم، در گوشه‌ی غربی، رختکن را به گرمخانه مرتبط می‌سازد. این راهرو از سطح گرمخانه حدود ۵۰ سانتی‌متر پایین‌تر و از سطح گرمخانه، حدود ۶۰ سانتی‌متر بالاتر است. ازاره‌ی بینه، کاشی و کف آن موزاییک‌فرش شده است. خزینه‌ی حمام در ضلع غربی قرار داشته که بعدها با تعبیه‌ی چند دوش، تغییر کاربری داده است. در قسمت بینه، محلی برای استخر و شنا در نظر گرفته شده و قسمتی نیز گرمخانه اختصاصی است که بعدها به گرمخانه‌ی زنانه اختصاص یافته بود. گلخ حمام در ضلع غربی بنا و دسترسی به آن از طریق ضلع شمالی بنای حمام میسر است. حمام گلشن نیشابور، در تاریخ ۱۳۸۴/۰۵/۲۲، به شماره‌ی ۱۳۶۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.