نگاه اسلام به كنيزان ( اسرای ) جنگی

نگاه اسلام به كنيزان ( اسرای ) جنگی

مقدمه :

یکی از ایرادات سنگینی که به دعوت پیامبر(ص) و همچنین عملکرد ایشان در دوران حکومت مدینه می گیرند موضوع اسیران و خاصه کنیزان می باشد .

این ایراد در دو قسمت زیر برجسته شده و بر سر کلیت دعوت توحیدی اخلاقی پیامبر(ص) کوبیده می شود :

1. اسارت در اسلام
2. دستور به تصاحب کنیزان ( هر چند شوهر دار )

متاسفانه ، ایراد کنندگان اولیه ، بدون اطلاع درست از مبانی دعوت پیامبر(ص) و شرایط تاریخی عصر نزول و محدودیتهای حکومتی او و همچنین درک مردم از حقوق انسانی و حد پذیرش آنها ، با موضوع اسارت بصورت حتی خصمانه ، با رویکرد نفی دین اسلام ، برخورد کرده و در این راستا ، هر گونه گزارش تاریخی نادر و یا غلطی را از لابلای گزارشهای مختلف انتخاب و برای اثبات ادعاهای خود بکار گرفته اند .

در این مجال اندک ، قصد بررسی موضوع از منظر تاریخی و شرایط عصر نزول نیست ، بلکه ( با توجه به تفسير حضرت آيه اله عابديني از فقهاي نو انديش و صاحب نظر ) اجمالا به سه اصطلاح ‹ ما ملکت ایمانکم = آنچه از گذشته در تملک شماست › و ‹ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ = کنایه از گرفتن اسیر › و ‹ اسیر › می پردازیم :

الف ) ما ملکت ایمانکم

به ادعای شبهه افکنان ، آیاتی که مشتمل بر جمله فوق هستند ، اجازه تصاحب کنیزان ( اسرای زن ) را به سربازان مسلمان می دهد .

جواب :

با نگاهی اجمالی به آیات قرآن ، 15 آیه وجود دارد که به اسرا و کنیزان جنگهای قبل از اسلام اشاره می کند که با  " ماملکت ایمانکم " عنوان میشود .

این جمله از فعل ماضی ( زمان گذشته ) استفاده کرده که به کنیزانی اشاره میکند که در جنگهای قبل از اسلام به اسارت اعراب درآمده و در خانه و یا شهر آنها زندگی می کنند و حداقل ۱۴ سال از اسارت آنها میگذرد و هیچ ارتباطی به اسرای جنگهای پیامبر(ص) ندارند .

و دقیقا  ، دستور به رعایت اخلاق و حقوق در مورد آنها ، در حد زنان آزاد ، در آن آیات موج میزند ، که به بهانه کنیز بودن ، رهایشان نکنند و یا مورد آزار و یا تضییع حقوق انسانی قرار ندهند . **

بطور مثال :

• وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ فَتَياتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ ^۱

و هر كس كه توانايى ازدواج با زنان (آزاد) پاكدامن با ايمان را ندارد ، مى تواند با زنان پاكدامن از بردگان با ايمانى كه در اختيار داريد ازدواج كند .

• وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلّا ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ ^۲ 

و زنان شوهردار (بر شما حرام است) مگر آن ( اسرايي ) را كه از قبل مالك شده ايد .

• وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ ^۳ 

و خدا را بپرستيد; و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد; و به پدر و مادر، نيكى كنيد ; همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مستمندان، و همسايه نزديك، و همسايه دور، و دوست و همنشين، و واماندگان در سفر، و بردگانى كه مالك آنها هستيد .

ادامه دارد :

ب ) اسیر

آنچه که از آیات قران در مورد ‹ اسارت › و ‹ اسیر › دریافت می شود ، همان اصل عمومی موجود در قوانین همه ملتها در جنگها بوده که لازمه هر عملیات جنگی بوده و هنوز هم هست .

ولی علیرغم رفتارهای غیراخلاقی عرب قبل از اسلام ، با اسرای جنگی ، اخلاقي فراتر از آنچه که در تصور عرف اجتماعی آن عصر بوده ، در دستورات قرآن دیده می شود .

که در سه قسمت قابل توجه است :

• جواز اسارت گرفتن به شرط خاتمه جنگ

ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى حَتّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ ^۴

هيچ پيامبري حق ندارد اسيراني [از دشمن] بگيرد، تا كاملاً بر آنها پيروز گردد .

• الزام به آزاد کردن اسرا

فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً ^۵

و هنگامى که با کافران در ميدان جنگ روبه‏رو شديد گردنهايشان را بزنيد ، ( و اين کار را همچنان ادامه دهيد ) تا به اندازه کافى دشمن را در هم بکوبيد؛ در اين هنگام اسيران را محکم ببنديد ؛ سپس يا بر آنان منّت گذاريد ( و آزادشان کنيد ) يا در برابر آزادى از آنان فديه [= غرامت‏] بگيريد .

نکته مهم : نکته بسیار مهم و اخلاقی که در این آیه موج می زند ، لزوم آزاد سازی اسیران می باشد ، که باید یا بدون اخذ معادل و یا گرفتن معادلی انجام گیرد . و هیچگونه دستوری مبنی بر نگهداری به اجبار و یا تملک آنها نمی دهد .

اما مهمتر از نکته فوق ، تقدم آزاد سازی اسیران ، بدون اخذ معادل ( چه مالی و چه غیر آن ) می باشد که بیانگر توجه عمیق اسلام ، به حقوق انسانی اسیران بوده که به هیچ وجه نباید به بهانه های مادی و یا غیره پایمال شود .

• رعایت همه حقوق انسانی اسرا

إِنَّ الْأَبْرَارَ .....   وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا  ⁶        

و غذاى (خود) را با اينکه به آن علاقه ( و نياز ) دارند، به «مسکين» و «يتيم» و «اسير» مى‏دهند!

همانطور که از آیات مختلف قرآن و بخصوص آیه زیر برداشت می شود ، ابرار و نیکان ، بالاترین مقام را نزد خدا داشته که برجسته ترین ویژگی آنها ، انفاق و بخشش آن چیزی است که به آن دلبسته اند .

لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شي‏ء فان الله به عليم  ⁷

هرگز به (حقيقتِ) نيكوكارى نمى رسيد مگر اين كه از آنچه دوست مى داريد، (در راه خدا) انفاق كنيد; و آنچه انفاق مى كنيد، خداوند از آن آگاه است.

که در آیه فوق الذکر ( ۸ سوره انسان ) ، یکی از مصادیق این بخشش را ، بخشش به اسیران معرفی می کند .

هر چند در روایات رسیده از پیامبر(ص) و سیره ایشان در جنگها نیز ، موضوع مذکور کاملا صراحت دارد که به یک مورد اشاره می شود :

و روي عن الزهري روى عن النبي قال لأصحابه في الأسرى: استوصوا بهم خيرا.  فكان أبو العاص بن الربيع يقول: كنت مع رهط من الأنصار و كان التمر زادهم و الخبز معهم قليل، وكنا إذا تغدينا أو تعشينا، أكلوا التمر و آثروني بالخبز، حتى إن الرجل لتقع في يده الكسرة فيدفعها إلي، جزاهم الله خيرا. وكان الوليد بن الوليد بن المغيرة يقول مثل هذا ويزيد: وكانوا يحملوننا و يمشون. ⁸

از زهری برایم ( واقدي نويسنده كتاب مغازي ) روایت کردند که پیامبر (ص) فرمود: درباره اسیران نیکو رفتار کنید .

در این باره ابو العاص بن ربیع می‌گوید: من در دست گروهی از انصار اسیر بودم، خدا خیرشان دهد، هر گاه شام یا نهار می‌خوردیم نان را که بسیار کم بود به ما اختصاص می‌دادند و خودشان خرما می‌خوردند. گاه در دست بعضی فقط یک قطعه کوچک نان بود، و همان را هم به من می‌دادند . ولید بن مغیره هم این موضوع را تأیید کرده و افزوده است: انصار ما را سوار می‌کردند و خود پیاده می‌رفتند.
و در یک کلام :

آنچه که از آیات قرآن و سیره پیامبر(ص) در مورد اسیران جنگی فهمیده می شود به شرح زیر است :

• مسلمانان ، در صورتی مجاز به گرفتن اسیر هستند که جنگ مختومه شده باشد .
• پس از خاتمه جنگ ، بایستی همه اسرا آزاد شوند ( بدون اخذ معادل و یا با اخذ آن ) .
• در مدتی که اسیری دست شماست ، موظف به رعایت حقوق انسانی او مثل بقیه هستید .

** البته آن دسته از اسراي زني كه در جنگهاي اسلام ، به هر دليلي حاضر به بازگشت به قبيله و منطقه خود نبودند ، جهت امكان تهيه يك سرپناه براي آنها و جلوگيري از آسيبهاي رواني و اجتماعي ، شامل اين احكام نيز مي شدند .

زيرنويسها :

1. نساء – 25
2. نساء – 24
3. نساء – 36
4. انفال – 67
5. محمد – 5
6. انسان آيات 5 تا 8
7. آل عمران 92
8. المغازی، واقدی، ج 1، ص 119ص 80 عربی ، ص۷۳ترجمه دامغاني ( متن۸۸)

محمد صالحي – 20/1/95

http://mahsan.rasekhoonblog.com