دیوار گرگان، دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ نام‌هایی است که بر دیوار گرگان در ادوار مختلف تاریخ گذاشته‌اند. دیواری که به گفته مورخان قدمتی هم‌اندازه دیوار چین دارد. این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ و به شماره ۲۳۴۵ ‪ به ثبت ملی رسیده ‌است.

دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده ‌شده ‌است، در جهت شرقی - غربی با ۲۰۰ كيلومتر طول ساخته شده و از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال‌شرق کلاله ادامه می‌یافته ‌است.

این دیوار از آن رو به «مار سرخ» معروف شده که در ساخت هسته مرکزی و قسمت‌های میانی آن آجرهای سرخ رنگ به کار رفته است.

پیش از آغاز تحقیقات علمی، برخی ساخت این دیوار را به اسکندر مقدونی نسبت می‌دادند و برخی دیگر آن را متعلق به زمان کوروش هخامنشی یا دوران اشکانی می‌دانستند. از این دیوار در برخی متون به سد سکندر و سد نوشیروان نیز نام برده شده است.

از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستان کنونی) و شمال گمیشان آغاز می‌شده و از نزدیکی گرگان و رود گرگان نیز می‌گذشته به این اسامی هم معروف شده ‌است. همچنین محمد بن نجیب بکران در جهان‌نامه نام این دیوار را «تجنبار» نوشته است.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها ساخته شده که از شمال وارد می‌شده‌اند. برخی معتقدند ديوار بزرگ گرگان به دوره‌ مادی، هخامنشی يا اشكانی مربوط می‌شود؛ ولی مطالعات باستان‌شناسی انجام‌ شده نشان می‌دهد ديوار بزرگ گرگان به اواخر دوره‌ ساسانی متعلق است و بازه‌ زمانی ۴۲۹ تا حدود سال ۶۱۵ ميلادی را در برمی‌گیرد. اغلب تاریخ‌نگاران بر این باورند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده، اما گردیزی در زین‌الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی روبه‌رو بودند؛ پیروز، پادشاه ساسانی در سال های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد، مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده ‌است؛ بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصلخیز گرگان در برابر هون‌ها این دیوار را ساخته ‌است. بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد. اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحرانورد بنا شده بود.

مارکوارت نیز در شهرستان‌های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی‌دهاک اشاره می‌کند. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می‌دهد.

در زمان احداث «مار سرخ» سطح آب دریای مازندران پایین‌تر از سطح کنونی آن بوده؛ بنابراین محتمل است برخی از قسمت‌های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش‌های سال ۲۰۰۷ زیر آب‌های خلیج گرگان بخش‌هایی از دیواری به نام دیوار «تمیشه» را آشکار کرد که گمان می‌رود در نقطه‌ای به دیوار گرگان متصل می‌شده است. حدس‌هایی نیز در این مورد وجود دارد که بخش‌های زیر آب دریا، قسمت‌هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

ضمن کاوش دیوار دفاعی گرگان اشیای گوناگونی مانند سفال، شیشه و فلز به دست آمد که در بین این اشیا سفال از اهمیت بیشتری برخوردار است. سفالینه‌های دیوار را می‌توان به ۳ گروه ذبل تقسیم‌بندی کرد: سفال خاکستری دوره اشکانی، سفال قرمز دوره اشکانی، سفال قرمز دوره ساسانی.

نخستین پژوهش‌های باستان‌شناسی این دیوار توسط ژاک دمورگان فرانسوی صورت گرفت. بعد از او باستان‌شناس سوئدی «آرن» در سال ۱۳۱۲ شمسی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی شناسایی و معرفی کرد. در سال۱۳۱۶، اریک اشمیت، خلبان آمریکایی، که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، با پرواز بر فراز منطقه خط قرمز رنگی را روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌های پیش کمر در شرق استان ادامه یافته است. عکس‌برداری‌های او اسناد مهمی را برای باستان‌شناسان بعدی بر جای گذاشت. در سال ۱۳۵۰، محمد یوسف کیانی، باستان‌شناس ایرانی، با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ۱۷۵ کیلومتر برآورد کرد.

ارقام گوناگونی در مورد طول این دیوار وجود دارد، از پنج تا صد و هشتاد فرسنگ، که ممکن است به دلیل نابودی بخش‌هایی از دیوار و همچنین بریده‌بریده بودنش باشد. در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می‌یابد اشاره کرده و می‌گوید:

«معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است...»

در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته می‌نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده ‌است.

بررسی‌های گروه باستان‌شناسان ایرانی و دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته ‌است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان‌دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است. تا كنون حدود ۱۵۰ كوره در اطراف ديوار شناسایی شده است. همچنين برای گرم كردن كوره‌ها از چوب‌های جنگلی يا خاک و خاشاک يا نی استفاده می‌شد. به اين ترتيب كه برای كوره‌های واقع‌ شده در نواحی شرقی كه با جنگل فاصله زياد داشتند از نی، خاک و خاشاک و برای كوره‌های واقع در نواحی غربی كه به جنگل نزديک بودند از چوب‌های جنگلی استفاده می‌شد.

يكی ديگر از مشخصه‌های ديوار گرگان اين است كه طبق منابع تاريخی، اين ديوار بايد بين ۶ تا ۱۰ متر ارتفاع داشته باشد كه از وجود ۶ متر آن مطمئن هستيم؛ ولی برای اطمينان از وجود ارتفاع ۸ تا ۱۰ متری، به كاوش‌های باستان‌شناسی بيشتری نياز است. همچنين به نظر می‌رسد ارتفاع شش متر بايد در تمام مسير ديوار وجود داشته باشد، زيرا ساسانيان برای جلوگيری از نفوذ دشمن حصارهای محكمی را ايجاد می‌كردند.

مقابل ديوار، خندقی به طول ۲۰۰ و عرض ۳۰ متر وجود دارد كه از آن به‌عنوان مانعی برای جلوگيری از نفوذ دشمن استفاده می‌شد. در واقع، زمان جنگ آب گرگان‌رود را كه پشت ديوار گرگان بود، به سمت خندق هدايت می‌كردند تا مانعی برای نفوذ دشمن باشد. علاوه بر اين، يک سد نيز به نام كرگز روی ديوار گرگان ساخته شده بود تا آب مورد نياز خندق تأمين شود.

اهیمت تاریخی دیوار گرگان

این دیوار از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، کهن‌تر است. تصور می‌شود که این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و بزرگ‌ترین دیوار آجری دنیا باشد. دیوار گرگان به حد کافی عریض بوده و دارای گذرگاه و موانع مستحکم‌تری نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع عظیم خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ است. این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است که طی ۹۰ سال ساخته شده ‌است. ديوار بزرگ گرگان از نظر طولی پس از ديوار چين، دومين ديوار طولانی در قاره‌ آسياست؛ ولی در جهان پس از ديوار چين با حدود شش‌هزار كيلومتر طول و ديوار سمیز با حدود ۵۰۰ كيلومتر طول سومين ديوار طولانی جهان است.

قسمت‌هایی از دیوار هادریان

طبق برآوردها ۳۰هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌ و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود، اما بعد از آن به عللی متروک شده ‌است. از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

پشت ديوار گرگان ۳۶ قلعه با وسعت‌های ۵ تا ۲۰ هكتار شناسايی شده‌اند كه همه‌ آن‌ها ويژگی‌های دفاعی دارند. البته در نواحی غربی ديوار كه بيشتر دشت و بيابان است و ديد بيشتری وجود دارد قلعه‌ها با تراكم كمتری ساخته شده‌اند، ولی در نواحی شرقی كه تپه ماهور و كوهستان بيشتری به‌ چشم می‌خورد قلعه‌ها متراكم‌تر هستند. يكی از نكات جالب توجه درباره‌ اين قلعه‌ها اين است كه علاوه بر ارگ، حصار و برج و بارو همه‌ آن‌ها نيز خندق داشته‌اند. خندق دیوار بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان سالم و دست نخورده باقی‌مانده و در بعضی قسمت‌ها در داخل آن کشاورزی صورت می‌گیرد. همچنين بزرگ‌ترين قلعه در ميان اين قلعه‌های پشتيبان، ۳۳۰ هكتار وسعت دارد.

بررسی‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته ‌است. می‌توان گفت مستحکم‌ترین دیوار دفاعی بوده که به دست معماران ایرانی ساخته شده است. يكی از جنبه‌هايی كه ديوار گرگان را با ۱۷۰۰ سال قدمت مطرح كرده، به مهندسی آن مربوط می‌شود كه از ديوار چين و سیمز پيشرفته‌تر است. در ديوار چين از مصالحی مانند سنگ، چوب و آجر استفاده شده، ولی تمام ۲۰۰ كيلومتر ديوار گرگان از آجر ساخته شده است و اين نشان از مهندسی قوی به كار رفته در اين ديوار دارد.

دیوار دفاعی یا دیوار بزرگ گرگان که یکی از آثار شگفت‌انگیز معماری پیش از اسلام به شمار می‌آید، هم اکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برای ثبت در فهرست آثار میراث جهانی (یونسکو) مطرح است، اما به دلیل تغییراتی که توسط ساکنان اطراف این دیوار در ساختار خود دیوار و تأسیسات آن شده و همچنین به دلیل تغییرات فرسایش آب و هوایی بخش زیادی از دیوار یا نابود یا زیر خاک مدفون شده است. از سویی به دلیل وجود روستاهایی در مسیر و همچنین زمین‌های کشاورزی روی این دیوار، میراث فرهنگی عملا با چالشی جدی برای ثبت جهانی این میراث عظیم روبه‌رو است.