مسجد جامع عتیق شیراز ، عبادتگاه حافظ لسان الغیب

مسجد جامع عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. بنای اولیه‌ی این مسجد در سال ۲۸۱ هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده ‌است.

پس از ورود اسلام به ایران در تمامی دوره‌های تاریخی در کنار ابنیه‌ی تاریخی مربوط به هر دوره، حکمرانان و بزرگان مردم، اقدام به ساخت مساجدی کرده‌اند که اکنون یکی از عناصر شناخت تاریخ این سرزمین به شمار می‌روند. هر کدام از شهرهای این سرزمین که از حیث قدمت صاحب امتیاز باشند، یک یا چند مسجد تاریخی را نیز در خود جای داده‌اند. مانند شهر شیراز که مساجد کم‌نظیری از لحاظ تاریخی و ارزش‌های معماری در آن وجود دارد.

قدمت مسجد جامع عتیق

مسجد عتیق که به آن مسجد آدینه نیز گفته می‌شود، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است و در شرق حرم شاه‌چراغ قرار دارد به نحوی که یکی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم شاه‌چراغ است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه‌ی بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است.

این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره‌ی پیش از اسلام است، ولی به علت محدودیت در کاوش‌ها مشخص نیست متعلق به کدام یک از دوره‌های تاریخی است.

ساخت بنای این مسجد متعلق به دوران حکومت عمرولیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله‌ی صفاریان یعنی بین سال‌های ۲۶۵ هجری قمری تا ۲۸۷ هجری قمری است. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت‌ها قدمت قابل توجهی دارند.

مرمت‌های انجام شده در این مسجد

• در زمان اتابکان فارس یعنی نیمه‌ی قرن ششم هجری قمری و دوره‌ی ضعف حکومت سلجوقی در فارس
• در زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) که در سال ۸۱۷ هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد
• در چند نوبت در دوران حکومت صفوی
• در سال ۱۳۱۵ به کمک مردم و با همکاری اداره‌ی باستان‌شناسی

از دیگر مشاهداتی که قدمت این مسجد را تأیید می‌کند، توصیف این بنا در سفرنامه‌های کهن است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی‌نظیر می‌داند و ابن‌بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه‌ی خود، مسجد عتیق را یکی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می‌کند.

این مسجد در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ و به شماره‌ی ۷۲ در میان آثار ملی ایران ثبت شده است.

دارالمصحف

در نیمه‌ی قرن هشتم هجری (۷۵۲ هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو معروف‌ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم‌عصر حافظ شیرازی که در اواخر دوره‌ی ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرده است، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است که نام دیگر آن خدای‌خانه بوده، زیرا کتابت و نگهداری قرآن مجید از آن استفاده می‌شده است.

حافظان قرآن به این مکان می‌آمدند و به تلاوت قرآن می‌پرداختند و کاتبان نیز در حین تلاوت اقدام به کتابت قرآن می‌کردند.

در این عمارت، یک قرآن سی‌پاره (سی جزئی) مربوط به دوره‌ی شاه اسماعیل صفوی وجود داشته که در گوشه‌ی تمامی صفحات آن، نام مسجد نوشته شده است. اکنون این قرآن به همراه چند قرآن تک جزئی که آن‌ها هم از قرآن‌های موجود در این عمارت بوده‌اند در موزه‌ی پارس شیراز نگهداری می‌شوند.

عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است که در هر یک از گوشه‌های خود یک ستون مدور دارد. این عمارت در چهارضلع خود، ایوان دارد و اتاقی در وسط آن قرار گرفته که از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. کتیبه‌ی این عمارت، نمونه‌ی ارزنده‌ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شأن قرآن و به خط ثلث است. این کتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش‌نویسان صاحب نام سده‌ی هشتم هجری است. این عمارت که از سنگ و گچ ساخته شده است تنها یک بار و در مرمت مسجد عتیق در سال ۱۳۱۵ مرمت شده است.

مسجد عتیق و حافظ

امین احمد رازی تذکره‌نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری صاحب کتاب چهار جلدی هفت اقلیم که در سال ۱۰۱۰ هجری قمری در بخشی از کتاب هفت اقلیم خود که در مورد حافظ شیرازی است، مسجد عتیق را مسجدی می‌داند که حافظ شیرازی خود را ملزم کرده بوده که هر شب جمعه به این مسجد بیاید و به تلاوت قرآن بپردازد.

همچنین برخی از محققان ادبی با توجه به این‌که حافظ از طریق مشاغل دیوانی (حکومتی) امرار معاش می‌کرده است، معتقد هستند که از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت دارالمصحف به حافظ داده شده بوده و علت حضور حافظ  در مسجد عتیق در کنار مطلبی که امین احمد رازی گفته، عهده‌دار این مسئولیت نیز بوده است.

ساختمان مسجد عتیق

در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.

ضلع شمالی (رو به قبله)

این ضلع دارای دو ورودی است؛ یکی درب شمالشرقی و دیگری درب شمالی که معروف به درب دوازده امام است. یک ایوان و یک شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده‌اند که سردرب آن با کاشی، مقرنس‌کاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است. در بالای این سردرب، کتیبه‌ی دیگری نیز وجود دارد که مربوط به دوره‌ی صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یکی از مرمت‌های مسجد در دوره‌ی صفوی (۱۰۳۱ هجری قمری) در آن قید شده است.

در این ضلع، طاق‌نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد که سقف آن با آجر، مقرنس‌کاری شده و دارای دو گلدسته‌ی بلند است. در طرف مغرب این طاق‌نما دالانی به سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای کم قرار دارد که در سال‌های اخیر به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌شود.

شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.

ضلع غربی (رو به آفتاب)

درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ در این ضلع قرار دارد. رواق‌هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند که در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است.

ضلع جنوبی (پشت به قبله)

این ضلع دارای طاق‌نمایی پهن و بلند بوده که در طول زمان خراب و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی بازسازی شده است. شبستانی که در این ضلع قرار دارد، شبستانی قدیمی است. این شبستان عرض کمی دارد و در دو طرف آن، طبقه‌ی دوم نیز ساخته شده است و سقف آجری و محراب بسیار زیبایی دارد. سقف این محراب با کاشی آبی، مقرنس‌کاری شده و در دو سوی محراب، دو ستون سنگی مارپیچ قرار دارد. در کنار محراب نیز منبری چوبی با سیزده پله قرار دارد که منبری کهن به شمار می‌رود.

ضلع شرقی (پشت به آفتاب)

طاق‌نمای این ضلع همانند طاق‌نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است با این تفاوت که درون آن هشت طاق‌نمای کوچک قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق‌نمای کوچک وجود دارد که در پشت آن‌ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق‌نمای کوچک قرار دارد که یکی از آن‌ها درب خروجی مسجد است. راه‌پله‌ی پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است.

در این ضلع، شبستان مخروبه‌ای وجود دارد که اکنون کاملا بلااستفاده است، دیوارهایش تخریب شده و کف آن پر از شن و ماسه است، ولی در گذشته‌ای نه چندان دور محل اقامه‌ی نماز بوده است.

آخرین استفاده‌ای که از این شبستان صورت گرفته، مربوط به سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی است که در آن سال‌ها این شبستان کانون فرهنگی مسجد بوده است.

در این ضلع، ایوانی به همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد که یکی از این دهانه‌ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که در برگیرنده‌ی آیاتی از قرآن است. البته این ایوان و رواق‌هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد.

در سال‌های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده که در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده که آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.

البته ساخت شبستانی نو در مسجدی که بخش‌های کهن آن نیاز به مرمت دارند و چه بسا در صورت مرمت، نیازی به احداث مکانی جدید نباشد، بسیار قابل تأمل است.