خانه ذوالفقاری یا عمارت ذوالفقاری مربوط به دوره قاجار و در زنجان، خیابان طالقانی واقع است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پیشینه

خانه‌ی ذوالفقاری‌های زنجان كه قریب صد سال از احداث آن می‌گذرد یكی از آثار ارزشمند شهر زنجان است كه در یاد و خاطره‌ی مردمان این شهر همواره جایگاه مهمی داشته است. خاندان ذوالفقاری از قدیمی‌ترین و سرشناس‌ترین خا‌نواده‌های زنجان هستند كه در گذشته از قدرت و نفوذ زیادی برخوردار بوده‌اند. این بنا در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان به نام موسوم به محله "دالان آلتی"در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش‌های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام "عمارت محمود خان ذوالفقاری" معروف است. بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته است.

در گذشته این بخش از شهر زنجان محله­ اعیان‌نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده بود. بعد از انقلاب، عمارت ذوالفقاری مدتها دراختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبت‌های لازم، آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سردر ورودی بنا بطور کامل تخریب گردید. در سالهای اخیر نیز با اجرای طرح‌های عمران شهری، آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. از جمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه‌ی بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارك تبدیل شد. در سال ۱۳۷۹ میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و باز سازی گردید. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهر آباد در سال ۱۳۸۶، موزه موقت مومیایی‌­ها در این مکان به‌وجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستان‌شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.

معماری

در بخش مرکزی سقف، نورگیر زیبایی تحت عنوان کلاه فرنگی تعبیه شده است. تزئینات بنا بسیار متنوع و چشمگیر بوده و شامل تزئینات فلزی، سنگی، آجری، گچی، چوبی و کاشی است.

در پایین دیوارهای طبقه همکف کاشی‌کاری برجسته با رنگ‌های قهوه‌ای، زرد و قرمز به چشم می‌خورد و تزئینات سنگی و گچی را بیشتر در ستون‌های ورودی همکف و ایوان‌های ستون‌دار طبقه اول می‌توان دید. سقف بیشتر اتاق‌ها آراسته به لمبه‌کاری چوبی و نقش‌های متنوع است. اما بیشترین تزئین در نمای جنوبی بنا دیده می‌شود. نمای جنوبی به صورت یکپارچه با انواع آجرچینی و با طرح‌های مختلف تزئین شده است. پنجره‌های بنا عموماً دو لنگه و اطراف آن مشبک است که با به کارگیری شیشه‌های رنگین کنتراست جالبی را در داخل اتاق‌ها بوجود آورده است. نعل درگاهی پنجره‌ها در طبقه همکف مسطح و در طبقه منتهی‌الیه جنوب غربی حیاط مشرف به خیابان تعبیه شده و طاق‌نماهای تزئینی در اطراف ورودی دیده می‌شوند.

عمارت ذوالفقاری در مرکز بافت کهن زنجان واقع شده‌ است و به سبک بناهای اواخر دوره‌ی قاجار ساخته شده‌ است. سبک ساختمانی آن از بناهای گوتیک اروپایی گرفته شده‌است. کل مجموعه با پوشش شیروانی است. این بنا دارای سر در ورودی زیبایی بود که به دلیل عدم رسیدگی تخریب شد. 

این بنای ارزشمند با سبکی متاثر از الگوهای معماری غربی و با حفظ سنت‌های معماری ایران قدیم به مساحت ۱۱۷۶ متر مربع، در ۲ طبقه ساخته شده و در گذشته شامل حصار، سر در ورودی، حیاط و بخش مسکونی و اداری بوده است. طبقه همکف بخش اداری و دفتری عمارت محسوب می‌شد و طبقه اول به بخش مسکونی اختصاص داشته است. مصالح به کار رفته در بنا خشت، آجر و سنگ و پوشش سقف خانه از نوع شیروانی است. این نوع پوشش در دوران پهلوی در خانه‌‌های زنجان بسیار رایج بوده و پوشش سقف عمارت ذوالفقاری یکی از اولین نمونه‌های پوشش شیروانی در زنجان است.

کاربری

در حال حاضر این عمارت تبدیل به موزه‌ی سه تن از مردان نمکی شده‌ است. بعد از گشایش این موزه، سه جسد از چهار جسد برای بازدید عموم از موزه رختشویخانه زنجان به این مکان منتقل شدند. سر و پای چپ یکی دیگر از این مردان در موزه ملی ایران در تهران قابل بازدید است.

طبق توافقات صورت گرفته با اداره‌ی ميراث فرهنگی زنجان، خانه‌ی ذوالفقاری‌های زنجان، كاربری اداری خواهد يافت و باغ آن مجددا طراحی و به حالت اوليه‌ی خود باز خواهد گشت.