هنر گلابتون دوزی

به روایت تاریخ ، یکصدوپنج سال پیش از میلاد مسیح بنا به یک سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه ، قط عاتی از پارچه ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و ۷۳۳ سال بعد، یعنی در سال ۶۲۸ میلادی ، هنگامی که هراکلیوس دستگرد را تصرف و غارت کرد، گرانبهاترین غنایمی که بدست آورد زردوزیهای ایرانی بود و همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند که برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه یافته، حال آنکه نتیجه کاوش های باستانشناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده ی سوم پیش از میلاد زردوزی و تولید پارچه های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به وسیله ی نخ های زرین که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه ی پشمی دوخته و در قرنهای بعد سوزن دوزی های بیزانس ، همسایه ی ایران، تقلیدی از فرآورده های ایران بود منتها با مرغوبیتی بیشتر و رنگها یی خیره کننده.

با هجوم مغولها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزیهای این دوره در دست نیست، ولی ادامه ی آن قط عا به قرن پانزدهم ، شانزدهم و هفدهم میلادی کشیده چه آنکه شاردن در سیاحت نامه ی خود بارها ظرافت زردوزی ها، گل دوزیهای ایرانی را که به زعم خودش برتر از گلدوزیهای اروپائیان و ترکان بوده ستوده است .

● زردوزی چیست؟
زردوزی که در نقاط مختلف ایران به کم دوزی ، گلدوزی ، برودری دوزی و کمان دوزی شهرت دارد، در گذشته تولید آن در بیشتر نقاط ایران رواج داشت ولی هم اینک استان هرمزگان و بویژه شهرهای بندر لنگه بندر عباس و میناب از مراکز عمده ی تولید آن به حساب می آیند. شعبه یی از هنر ظریف رودوزی EMB ROTDERY: است .

زردوزیهای ایرانی کلا قابل تقسیم به سه دسته است .
▪ گونه یی که زمینه ی اساسی پارچه را سراسر بخیه می پوشاند تا زمینه ی تازه ای از رنگ و نقش پدید آید مانند سوزندوزی های بلوچ و قلابدوزی رشت و پته دوزی کرمان.

▪ گونه یی که بر روی پارچه نقش چندانی دوخته نمیشود، بلکه با عبور نخ های رنگین از لابلای تا رو پود پارچه و دوختن این الیاف به یکدیگر پارچه ی ساده حالتی مشبک و رنگین بخود میگیرد. مانند سکه دوزی و قلابدوزی اصفهان.

▪ گونه یی که در آن زمینه ی پارچه به رنگ اصلی باقیمانده و به کمک الیاف دارای روکش های فلزی، نقوش متنوعی بر روی پارچه دوخته میشود مانند ده یک دوزی (که در حال حاضر منوسخ شده) نقده دوزی ، تافته دوزی ، خوس دوزی و زردوزی که گلابتون دوزی نیز نامیده میشود.

گلابتون Golab (e a) tun طلائی است که از حدیده کشیده و به هیات ریسمانهای باریک ساخته باشند و گلابتوندوزی Golab (e a) tun duz I نوعی دوزندگی است که جنبه ی تزئینی دارد و در آن نخ گلابتون بکار میرود

در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا بهیچ وجه در ایران رایج نیست و گلابتون دوزان به جای استفاده از نخ طلا، از نخ هائی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید است و عمدتا در کشور پاکستان تولید میشود. استفاده میکنند.

و به کمک قلاب نقوش متنوعی را که اکثرا نیز ملهم از بینشها و برداشت های شخصی شان است بر روی پارچه میدوزند.

تولید کنندگان اصلی مصنوعات گلابتون دوزی شده در استان هرمزگان، بیشتر زنان و دختران خانه دار هستند و بط ور کلی در شهرهای بندر لنگه، بندر عباس، میناب و اکثر نقاط روستایی شهرستانهای یاد شده کمتر خانواده یی را میتوان یافت که زنان و دختران آن با هنر گلابتون دوزی آشنایی نداشته باشند.

یک کارگاه وابسته به سازمان صنایع دستی ایران نیز از بهمن ماه ۱۳۵۵ فعالیت خود را در بندر لنگه آغاز نموده و از طریق آموزش علاقمندان کوشیده است موجبات رشد این هنر را فراهم سازد و همین مساله باعث شده تا تولیدات بندر لنگه نسبت به آنچه در بندر عباس و میناب تولید میشود دارای برتری هایی از نظر تنوع نقوش و نحوه ی دوخت باشد.

در این کارگاه که هم اینک به مرحله ی بهره دهی نیز رسیده و از یک کارگاه آموزشی به یک کارگاه آموزشی تولیدی تبدیل شده، به موازات آموزش کارآموزان جدید، گروهی از کار آموختگان دوره های پیشین نیز به دریافت و انجام سفارشات مشتریان که غالبا هم جزو سکنه ی بومی منطقه هستند اقدام میکنند. علاوه بر این ، بسیاری از هنرمندان نیز به طور آزاد در منازل خود به تولید اشتغال دارند و در صورت دریافت سفارش اقدام به تولید فرآورده های گلابتون دوزی شده میکنند و کمتر اتفاق می افتد که هنرمندی راسا به تهیه ی محصولی بپردازد.

حتی چند کارگاه فعال در بندر عباس نیز که بوسیله ی چرخ خیاطی اقدام به تولید مصنوعات شبه گلابتون میکنند فقط بر مبنای سفارش مشتری عمل میکنند و علت این امر نیز از یک سو محدود بودن میزان تقاضا و از سویی دیگر محدودیت زمینههای استفاده از گلابتون است و گرچه در کلیه ی مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه باد مپای گلابتون دوزی شده و نیز پیراهن های زنانه با سر آستین، پیش سینه و دور یقه ی گلابتون رواج دارد و علاوه بر این از مصنوعات تزئین شده بوسیله ی گلابتون به عنوان سجاده ، جلد قرآن، رویه ی پشتی، رویه ی کوسن ، لبه ی پرده ، دیوار کوب و... استفاده میشود

معهذا شکل و نوع محصول بستگی به سلیقه و نظ ر مشتری دارد و مرسوم این است که تولید کنندگان بعد از اخذ سفارش ، ابتدا پارچه را که معمولا از جنس کرپ ناز و دارای رنگ سبز، مشکی، زرشکی، زرد، فیروزه یی ، نارنجی و... است بر مبنای الگوی مورد درخواست مشتری بریده و ابتدا با کمک کاربن های رنگی نقش درخواستی سفارش دهنده را (که گاهی نیز از سوی خود وی ارائه میشود، ولی در بیشتر اوقات از میان طرحهای موجود در نزد هنرمندان انتخاب میگردد) بر روی آن کپی میکنند.

در مرحله بعد، پارچه را بر روی لبه ی دایره یی چوبی که کم یا کمان نام دارد قرار داده و اطراف آن را به وسیله ی یک تسمه ی چرمی ، یا زهواری چوبی که حالت دایره داشته و قطرش به وسیله ی یک پیچ کم و زیاد میشود محکم میکنند و پارچه را از اطراف میکشند تا همانند پوسته یی بر روی مساحت دایره ی چوبی قرار گیرد سپس هنرمند به کمک سوزن های خاصی که دارای نوک برجسته است و اصطلاحا قلاب نامیده میشود کار گلابتون دوزی را آغاز نموده و به کمک قلاب و نخ هایی که دارای روکش فلزی به رنگ نقره یی یا طلایی است عمل دوخت را انجام میدهد.

شیوه ی دوخت نیز به این ترتیب است که صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب را در دست راست نگه میدارد، آنگاه از روی کار قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را که یک سر آن منتهی به قرقره و سر دیگرش گره خورده است به نوک برجسته ی قلاب آویخته و آن را از پارچه بیرون میکشد و مجددا در فاصله ی کوتاهی از محلی که قلاب خارج گردیده (و بر روی خط وط ترسیم شده بر روی پارچه ) قلاب را مجددا به داخل پارچه فرو برده و عمل آویختن نخ به قلاب و بیرون کشیدن آن از پارچه را ادامه میدهد و به این ترتیب دوختی زنجیره یی (شبیه آنچه در گلدوزی معمولی با سوزن بر روی پارچه ایجاد میشود) به وجود می آید که اساس و بنیان کار گلابتون دوزی است گاهی نیز گلابتون دوزان به نسبت نوع نقشی که قصد دوختن آن را دارند از پولک های پلاستیکی کوچکی که دارای لعاب رنگین است استفاده میکنند.

ستمزد گلابتون دوزی در استان هرمزگان بستگی به توافق طرفین دارد و به نسبت پر کار و یا کم کار بودن نقوش درخواستی مشتری و وقتی که صرف دوخت آن میشود بین ۶۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ ریال در نوسان است و معمولا هر گلابتون دوزخبره طی یک ماه قادر به دوخت دو عدد شلوار زنانه ی پرکار میباشد.

در پاره یی موارد نیز که گلابتون دوزان سفارش دوخت لباسی با الیاف نقره را دریافت دارند به دلیل دقت بیشتری که باید به خرج دهند دستمزد بهتری را پیشنهاد میکنند.

در حال حاضر علیرغم آنکه استفاده از لباسهای گلابتون دوزی و به ویژه شلوارهای زنانه بادمپای گلابتون دوزی شده بصورت یکی از سنتهای مردم نقاط مختلف استان هرمزگان درآمده، تولید مصنوعات گلابتون دوزی شده در این استان چندان چشمگیر نیست. زیرا از یک سو گروهی از اتباع پاکستان با بهرهگیری از چرخهای خیاطی و به کمک نخ های رنگین محصولاتی شبیه گلابتون تولید میکنند که به دلیل سرعت تولید و ارزانی قیمت، به ویژه در میان زنان طبقات کم درآمد خواستاران بیشتری دارد و از دیگر سو، بدلیل کمبود مواد اولیه که الزاما منجر به افزایش قیمت تولیدات میشود رغبت چندانی به استفاده از محصولات گلابتون دوزی در سکنه ی بومی منطقه احساس نمیشود.

در حالیکه این هنر صنعت یکی از شاخص های اشتغال در استان فقیر و محروم هرمزگان و خصوصا نقاط روستایی آن است و با تامین مواد اولیه ی لازم به قیمت مناسب و بازاریابی صحیح جهت تولیدات که اکثرا نیز جنبههای قوی مصرفی دارد، علاوه بر تامین نیازهای منطقه که دارای بیش از ۶۵۰۰۰۰ نفر جمعیت است و نیز استان بوشهر که جمعیت آن به حدود ۳۵۰۰۰۰ نفر میرسد و اکثرا نیز مصرف کننده ی فرآورده های گلابتون هستند، مازاد تولید به پشتوانه ی ویژگی هایش قابلیت جذب در سایر بازارهای داخلی را داشته و حتی می تواند به بازارهای خارجی نیز راه یابد.

گلابتون دوزی همانند سایر رشتههای صنایع دستی فروعی نیز دارد که اگرچه در حال حاضر گستردگی چندانی نداشته و دست اندرکاران آن بسیار محدود است ، معهذا هنوز کاملا از رمق نیفتاده با اندک حمایتی قادر به تولد دوباره و ادامه ی حیات خود به عنوان یک عامل مکمل اقتصادی هست. این رشتههای فرعی که کماکان در آنها از ابزار کاری ساده و ابتدایی استفاده بعمل می آید و دقت و مهارت هنرمند باعث بوجود آمدن محصولی جدید میشود عبارت است از:

● خوس دوزی :
این هنر که به کمک نوارهای نقره یی باریک و برروی پارچه ی توری ریز بافت (پارچه ی شیشه یی ) تجلی مییابد و بر روی پارچه ستاره هایی فلزی می نشاند برای تزئین مقنعه، جلبیل (روسری کوچک ) یا دستار (چادر زنانه ) به کار میرود و معمولا پارچه ی مصرفی را رنگ سیاه و ندرتا رنگ های سبز یا زرشکی تشکیل میدهد و هر دو روی پارچه شکلی یکسان دارد.

● با دله دوزی :
این هنر که در پاره یی از نقاط استان هرمزگان قلی بافی نیز نامیده میشود عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری به یکدیگر، به گونه یی که زری بزرگ در وسط و زری های کوچک در اطراف آن قرار گیرند.

از بادله که به شکل نوارهایی با پهنای ۱۵ سانتی متر تولید میشود، برای لبه ی شلوارهای زنانه استفاده به عمل می آید شلوارهای بادله دوزی شده که معمولا مخصوص استفاده ی نو عروسان جنوبی است و گاهی در مراسم عروسی ، سایر زنان نیز بعنوان پوشش از آن استفاده میکنند دارای دکمه هایی با نخ ابریشمین نیز هست و با شیاری که در بغل ساق پا دارد باز و بسته میشود.

منبع:tebyan-zn.ir