خلیج فارس را بهتر بشناسیم ، آشنایی با جزیره ابوموسی

در مجموعه مقالات خلیج فارس را بهتر بشناسیم، تاریخ، فرهنگ و جاذبه‌های این نلیگون جنوبی گاهواره تمدن ایران را زیر ذره‌بین قرار می‌دهیم. در این مقاله با جزیره ابوموسی، جنوبی‌ترین جزیره ایران در آب‌های نیلگون خلیج فارس آشنا می‌شویم.

جزیره ابوموسی با مرکزیت شعر ابوموسی، جنوبی‌ترین جزیره ایران در آب‌های نیلگون خلیج فارس است. این جزیره در ۲۲۲ کیلومتری بندرعباس و ۷۵ کیلومتری بندر لنگه آرام گرفته است. جزیره ابوموسی که بیشترین فاصله را از سواحل شمالی خلیج فارس دارد، در ۲۶ درجه خط عرض شمالی و ۵۵ درجه خط طول شرقی واقع شده‌ است.

 وسعت شهرستان ابوموسی ۶۸٫۸ کیلومتر مربع است که مشتمل بر جزایر ابوموسی (با ۱۲ کیلومتر مربع)، جزیره تنب بزرگ (با ۱۰٫۳ کیلومتر مربع) تنب کوچک (با ۱٫۵ کیلومتر مربع)، سیری (با ۱۷٫۳ کیلومتر مربع)، فرور بزرگ (با ۲۶٫۲ کیلومتر مربع) و فرور کوچک (با ۱٫۵ کیلومتر مربع) می‌شود.

فاصله میان جزیره ابوموسی و جزایر تنب به دلیل عمق مناسب آب تنها مسیر قابل کشتیرانی برای نفتکش‌های بزرگ است. این جزیره یکی از مراکز صدور نفت خام کشور است که با ظرفیتی قابل توجه فعالیت می‌کند. تأسیسات موجود در این جزیره شامل اسکله و حوضچه برای پهلو گرفتن کشتی‌های ماهیگیری و نظامی، فرودگاه، کارخانه آب شیرین و سایر امکانات رفاهی از جمله مدرسه، مخابرات، سینما و تأسیسات سردخانه‌ای برای ساکنان است.

شفافیت آب خلیج فارس در ساحل ابوموسی به حدی است که ماهی‌های آکواریومی و مرجان‌های آن نیز از کنار ساحل و موجشکن‌ها به طور واضح دیده می‌شوند.

پیشینه جزیره ابوموسی

در دوران هخامنشیان، جزایر خلیج‌فارس از جمله جزیره ابوموسی به موجب بند ۶ ستون اول کتیبه بیستون جزو استان پارس بوده‌اند. در زمان اشکانیان، به ویژه در روزگار سلطنت مهرداد اول (۱۷۱ ـ ۱۳۸ ق.م) بنادر و جزایر دریای پارس تحت حکومت این سلسله قرار گرفت. در دوره ساسانیان، جزایر و بنادر خلیج‌فارس جزو قلمرو ایران و کوره (شهر) اردشیر خوره در محدوده پادکیسانِ نیمروز بوده است. در سال ۲۳ هـ. ق جزیره ابوموسی و سایر شهرها و ولایت‌های کرانه شمالی خلیج فارس به تصرف اعراب درآمد. در دوره حکومت امویان و عباسیان، کرانه‌ها و جزیره‌های خلیج فارس از سوی فرستادگان آنان اداره می‌شد. در اواسط قرن سوم هجری قمری، یعقوب لیث صفاری در سیستان نخستین دولت مستقل ایرانی را پایه‌گذاری کرد. بعد از مرگ وی، برادرش عمرولیث، از سوی خلیفه بغداد به حکومت فارس، بوشهر، بنادر و جزایر کرانه‌های شمالی و جنوبی خلیج فارس منصوب شد. در سال ۳۲۳ هـ. ق عمادالدوله دیلمی، بنادر و جزایر خلیج‌فارس از جمله جزیره ابوموسی را تصرف کرد. در تمام مدت حکومت آل‌بویه، بنادر و جزایر سراسر کرانه‌های خلیج فارس در قلمرو فرمانروایی آنان قرار داشت. پس از انقراض سلسله آل‌بویه، سلجوقیان کرمان در آن منطقه حکومت یافتند و کلیه کرانه‌های شمالی و جنوبی و جزایر خلیج‌فارس از جمله بحرین، ابوموسی، کیش و خوزستان را متصرف شدند. این جزیره تا سال ۵۳۸ هـ. ق که حکومت سلجوقیان کرمان دوام داشت، جزو قلمرو آنان محسوب می‌شد و توسط حکومت دست نشانده آنان ـ بنی‌قیصر یا ملوک کیش ـ اداره می‌شد. پس از انقراض ملوک کیش، در سال ۶۲۶ هـ. ق حکومت جزیره کیش و سایر جزایر خلیج فارس، از سوی اتابک ابوبکر بن سعد زنگی (اتابک فارس) به ملوک هرمز واگذار شد که تا سال ۷۷۹ هـ. ق مالکیت آن‌ها بر این جزایر ادامه داشت. تیمور گورکانی در یورش‌های خود، خلیج فارس و بنادر و جزایر آن از جمله ابوموسی را ضمیمه متصرفات خویش کرد و تا سال ۸۷۳ هـ. ق که اعقاب او در ایران حکومت داشتند، این منطقه جزو ایالت فارس محسوب می‌شد. در دوره شاه عباس صفوی، پرتغالی‌ها ابوموسی را به تصرف خود درآوردند؛ ولی این جزیره، پس از یک دوره طولانی به وسیله نیروهای ایرانی آزاد گردید. در سال ۱۱۴۷ هـ. ق (۱۷۳۵ م.) از سوی نادرشاه افشار، لطیف‌خان دشتستانی به سمت حاکم ایالت دشتستان، شولستان و دریاداریِ کل سواحل، بنادر و جزایر خلیج‌فارس منصوب شد و تمام جزایر از جمله ابوموسی را از دست یاغیان خارج کرد. لطیف‌خان دشتستانی، در سال ۱۱۴۹ هـ. (۱۷۳۶ م.) به بحرین لشکر کشید و شیخ جبار هوله را شکست داد و آنجا را نیز به تصرف درآورد. کریم خان زند در سال ۱۱۷۹ هـ. ق (۱۷۵۶ م.) بر سراسر فارس و جزایر خلیج فارس از جمله ابوموسی و... اعمال حاکمیت کرد.

در آخرین سال‌های قرن نوزدهم، پس از وارد شدن نیروی دریایی و اتباع سیاسی انگلستان به آب‌های خلیج فارس، به بهانه بیرون راندن دزدان دریایی و مانع شدن از برده‌فروشی و حفظ امنیت هندوستان، نیروی دریایی انگلستان از عملیات مأموران نظامی حکومت فارس در جزیره ابوموسی جلوگیری به عمل آوردند؛ اما در همان ایام روی نقشه‌های ترسیمی انگلستان کلیه خطوط مرزی که مربوط به ایران بود، به رسمیت شناخته می‌شد و مورد تأیید قرار می‌گرفت. پس از چندی شیخ شارجه با هماهنگی دولت انگلستان ادعای مالکیت جزیره را کرد و با ایجاد چند اسلکه و تأسیسات بندری مختصر، به انتقال خاک‌سرخ و راه‌اندازی چراغ دریایی و تولید مقدار کمی برق پرداخت. شروع فصل زمستان سال ۱۳۵۰ شمسی، جزیره ابوموسی تحت سلطه نیروی دریایی ایران قرار گرفت؛ ولی در خصوص اختیارات حکومت ایران در این جزیره قبلا با میانجیگری «سر ویلیام لوس» دیپلمات و نماینده وزارت امور خارجه انگلستان در خلیج‌فارس، توافق‌هایی بین دول ایران و شارجه انجام گرفته بود. پس از آن، دولت ایران و شیخ‌نشین شارجه بر اساس قراردادی به توافق رسیدند. در سال ۱۹۷۱ میلادی پس از توافق ایران و بریتانیا و پیش از خروج نیروهای نظامی انگلیس از منطقه و تأسیس کشور امارات متحده عربی، ابوموسی به همراه تنب بزرگ و کوچک پس از حدود ۷۰ سال شکایت‌های مداوم دولت ایران علیه اشغالگری انگلیس سرانجام به ایران بازگردانده شد. طبق این یادداشت تفاهم ارتش ایران در این جزیره نیرو مستقر کرد و به شارجه اجازه داده شد که یک پاسگاه پلیس محلی در آنجا داشته باشد. این موافقتنامه منابع انرژی جزیره را بین دو امضا کننده تقسیم کرد.

آب و هوای جزیره ابوموسی

آب‌وهوای جزیره بوموسی گرم و مرطوب است و چون به خط استوا نزدیک است، هوای آن از هوای سایر جزیره‌های ایرانی خلیج فارس گرم‌تر است. بارش، بیش‌تر در اواخر زمستان و اوایل بهار بوده و بارندگی به گونه رگبار لحظه‌ای و موقت است. این جزیره رودخانه ندارد و تنها در شمال آن، چند مسیل خشک وجود دارد، اما دارای آب شیرین بوده و آب آشامیدنی مردم از چاه و باران تأمین شده یا با لنج و کشتی از بندر لنگه و بندر عباس به این جزیره حمل می‌شود. از رایج‌ترین بادهایی که در جزیره بوموسی و پیرامونش می‌وزد، می‌توان به بادهای «شمال»، «قوس»، «سهیلی» و « نعشی» اشاره کرد. آب جزیره در اواخر پاییز و اواسط بهار بسیار مطبوع و آرام است. فاصله زمانی اسکله نیروی دریایی بندرعباس تا جزیره ابوموسی به وسیله ناوچه‌های نیروی دریایی ۹ تا ۱۰ ساعت است. ناهمواری‌های خاک جزیره ابوموسی به سوی شمال افزایش می‌یابد و سرانجام به بلندترین نقطه جزیره به نام کوه حلوا که نزدیک به ۱۱۰ متر ارتفاع دارد می‌رسد.

زیست بوم جزیره ابوموسی

جزیره بوموسی از لحاظ پوشش گیاهی فقیر و دارای فلور گرمسیری است و برخی گیاهان نواحی خشک در آن می‌رویند که به مصرف چرای دام‌های محلی می‌رسد. در سال‌های پر باران، گیاهان علفی و بوته‌ها، رشد زیادی کرده و تمامی سطح جزیره و کف دره‌ها پوشیده از گیاه و یکپارچه سبز می‌شود. این جزیره زیر تأثیر محیط جغرافیایی گرم و مرطوب، از پوشش گیاهی استپی و خاردار نیز پوشیده است. مردم بوموسی از تبار آریایی و ایرانی الاصل هستند و چند خانوار ایرانی عرب زبان هم در بین آنان وجود دارند. ساکنان بوموسی سخت کوش، ایران دوست، متدین، پاک اندیش و مهمان‌نوازند. شماری از ساکنان جزیره از راه صید ماهی و مروارید امرار معاش می‌کنند. آب‌های پیرامون بوموسی دارای بهترین گونه مروارید است. تا دهه نخست سده ۱۴ هـ. ش، ۵۰ فروند کشتی بزرگ صید صدف مروارید، در کرانه این جزیره فعالیت داشته‌اند. آب سواحل جزیره ابوموسی یکی از زلال‌ترین و شفاف‌ترین آب‌های ساحلی بوده و دارای تنوع جانوری دریایی از جمله لاک‌پشت سبز دریایی، مارماهی، شاه‌میگو، کوسه و ماهیان رنگارنگ است. جزیره دارای تپه ماهور و دشت‌های زیبایی است که برجستگی‌های تپه‌های شنی آن و کوه بلند مخروطی شکل به نام کوه «طوا» نیز در آن چشم‌نواز است.

وجه تسمیه جزیره ابوموسی

این جزیره در اسناد تاریخی و نقشه‌ها با نام بوموو BoumOuw، بوم+ اوو Aouw یعنی آب (معرب آن بومف) و با نام گپ سبزو (به معنای جای سبز) و بوم سوز یا بوموسو BoumSou. ثبت شده است. بوم به معنی مکان است و «سو» چند معنی دارد، سو Souw مخفف سوز Souz نام یک نوع سبزی است و به‌طور کلی نیز در زبان فارسی کهن معنی سبز می‌دهد و در مجموع می‌توان آن را به معنای زمین سبز نامید. ابوموسی یک نام جدید است و سابقه آن به حدود بیشتر از یکصد سال قبل برمی‌گردد که یکی از ساکنان به نام ابوموسی این نام را به جای بوموسو BoumSou رایج ساخت.

جمعیت جزیره ابوموسی

جمعیت ابوموسی، در سال ۲۰۱۰ میلادی، برابر با ۲٬۰۳۸ نفر بوده‌ است. تعداد اندکی از این ساکنان شهروندان امارات هستند که بر اساس قراردادی میان ایران و امارات حق اقامت دائم در ابوموسی را دارند.