فرزندت را اینگونه تربیت کن

در بین روایاتی که از امام موسی کاظم علیه السلام به ما رسیده است روایاتی به چشم می خورد که دارای رویکرد تربیتی هستند. بخشی از این روایات که درباره تربیت فرزند است دربردارنده نکات ظریف و در عین حال بسیار مهمی است که دانستن و عمل به آنها نقش تاثیرگذاری در تربیت دینی فرزندان ما دارد. آنچه در ادامه می آید نمونه هایی از این روایات است.

چون به کودک وعده دادی به آن وفا کن

وعده دادن به کودک برای تشویق باشد و یا هر منظور دیگر، گذشته از اینکه باید حساب شده باشد؛ پدر یا مادر (به ویژه پدر) باید خود را ملزم به وفای آن بداند و این گمان که فرزندش به زودی وعده داده شده را فراموش می کند او را از وفای به وعده داده شده باز ندارد.

امام کاظم علیه السلام می فرماید:

إِذَا وَعَدْتُمُ‏ الصِّبْیَانَ‏ فَفُوا لَهُمْ ؛ وقتی به کودکان وعده دادید آن را عملی سازید.

بعد در بیان دلیل آن می فرماید:

فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ أَنَّكُمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ ؛ چرا که آنها شما را روزی دهنده خود می دانند.[1]

کودکان در سنی هستند که به طور معمول نمی توانند بفهمند که روزی‌ده خداوند متعال است و پدر ، مادر و یا هر کس دیگری غیر از خداوند متعال مجرای فیض او و یا وسیله ای برای این روزی رسانی اند. کودک با آن نگاه ظاهربین و سطحی نگری که دارد روزی رسان را کسی می داند که مستقیما نیازهای او را برطرف می کند.

امام کاظم علیه السلام در این روایت توصیه به وفای به عهد می کند؛ چرا که این کار سبب ایجاد این باور می شود که روزی رسان آنچه را وعده می کند به آن وفا می کند و اگر کسی وفا نکرد عقیده ای خلاف این باور برای فرزند او بوجود خواهد آمد. نتیجه اینکه وقتی این دو کودک بزرگ شوند و با خداوند عالم آشنا شوند کودک اول به وعده های خدا ایمان خواهد داشت و کودک دوم ممکن است به زبان بگوید که باور دارم؛ اما این باور قلبی او نخواهد بود؛ چرا که باور کرده روزی رسان، همیشه به وعده ای که می دهد وفا نمی کند.

شاید دلیل بی اعتمادی برخی جوانان در سن ازدواج ما به این آیه قرآن که می فرماید:

«مردان و زنان بدون همسر را همسر دهید و ... اگر فقیر باشند، خداوند آنها را از فضل خویش بى ‏نیاز خواهد کرد كه خدا بسیار عطا كننده و داناست.»[2] همین باشد.

نام نیکو بر فرزند بِنِه

نام افراد تنها برای مشخص شدن آنها در بین دیگران نیست. هر نامی معنایی دارد و بار فرهنگی ویژه ای را به دوش می کشد. برای همین است که افراد سعی می کنند که نامی را برای فرزندان خود برگزینند که هم از معنای آن لذت ببرند و هم نشانگر فرهنگی باشد که که به آن علاقه مند هستند.

چون، نوع اسمی که بر روی فرد گذاشته می شود در نوع  تربیت و گرایش های بعدی او اثر گذار است؛ اهل بیت علیهم السلام همواره بر گذاشتن نام نیکو تاکید و توصیه داشته اند. امام کاظم علیه السلام در این باره می فرماید:

أَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ‏ أَنْ یُسَمِّیَهُ بِاسْمٍ حَسَنٍ فَلْیُحْسِنْ أَحَدُكُمُ اسْمَ وَلَدِهِ ؛اولین کار خیری که پدر در حق فرزندش می کند این است که نام نیکو بر او نهد؛ پس هر یک از شما شیعیان باید نام فرزند خود را نیکو نهد.[3]

به نظر می رسد منظوراز نام نیکو، نامی است که از نظر معنا به کمالی از کمالات انسانی اشارت داشته باشد و از نظر فرهنگی هم یادآور فرهنگ والای الهی باشد از این روست که امام کاظم علیه السلام در نام گذاری افراد به اسامی مانند محمد، علی و فاطمه اشاره می کند و درباره اثری که چنین اسم هایی دارند می فرماید:

لَا یَدْخُلُ الْفَقْرُ بَیْتاً فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ أَوْ أَحْمَدَ أَوْ عَلِیٍّ أَوِ الْحَسَنِ أَوِ الْحُسَیْنِ أَوْ جَعْفَرٍ أَوْ طَالِبٍ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ أَوْ فَاطِمَةَ مِنَ النِّسَاءِ ؛ در خانه ای که نام محمد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب یا عبدالله برای پسران و فاطمه برای دختران باشد؛ فقر داخل نمی شود.[4]

ابراز محبت به فرزند

مهمترین عاملی که می تواند فرزند را برای آموزش و تربیتی صحیح، مطیع پدر و مادر کند وجود یک رابطه عمیق قلبی و عاطفی با اوست. برای ایجاد چنین رابطه ای لازم است تا والدین در موقعیت های مناسب رفتارهای عاطفی و محبت آمیزی را از خود بروز دهند و فرزند را اسیر کمند محبت خویش کنند.

این رفتاری است که می توان آن را در سیره عملی امام کاظم علیه السلام مشاهده کرد. مفضل بن عمر می گوید:

دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ عَلِیٌّ علیه السلام ابْنُهُ فِی حَجْرِهِ‏ وَ هُوَ یُقَبِّلُهُ وَ ... یَضَعُهُ عَلَى عَاتِقِهِ‏ وَ یَضُمُّهُ إِلَیْه ...؛ می گوید: خدمت حضرت موسى بن جعفر علیهما السّلام رسیدم در حالی که علی (امام رضا علیه السلام) پسرش روى دامنش بود او را مى‏بوسید و ... روى شانه خود می گذاشت و در آغوش می گرفت‏.[5]

تفاوت آرى، تبعیض هرگز

تبعیض و تفاوت دو واژه نزدیک، ولى متفاوت‏ است. تبعیض بدین معناست که بی دلیل فرد یا افرادی را در میان افراد همسان برتر به شمار آوریم؛ ولى تفاوت عبارت است از برتر دانستن فرد یا افرادی به دلیل شایستگی ویژه ای که دارند. در سیره تربیتى امام کاظم علیه السلام؛ تبعیض ممنوع و تفاوت مجاز شمرده شده است. تبعیض ‏میان فرزندان بذر کینه و اختلاف و بدبینى به والدین را در دل کودکان‏ مى‏ پراکند؛ ولی توجه به شایستگی افراد سبب ترغیب و تشویق دیگران به آن شایستگی می شود.

رفاعه از امام علیه السلام پرسید: اى ‏فرزند رسول الله ، مردى چند پسر دارد؛ آیا برتر شمردن یکى بر دیگران، درست ‏است؟

امام علیه السلام در پاسخ فرمودند: نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهِ وَ قَدْ كَانَ أَبِی ع یُفَضِّلُنِی عَلَى عَبْدِ اللَّه‏‏ ؛ بله، مانعى ندارد؛ زیرا پدرم [حضرت صادق علیه السلام] مرا بر عبدالله، برادر بزرگترم‏ ترجیح مى‏داد.[6]

شیخ مفید (ره) مى ‏نویسد: «احمد بن‏ موسى شخصى بخشنده، بزرگوار و با ورع بود، امام کاظم علیه السلام او را دوست مى ‏داشت و بر دیگران مقدم مى ‏شمرد و مزرعه خود را كه معروف بود به یسیرة به او بخشید.»[7]

امام کاظم علیه السلام در مواردى حضرت رضا علیه السلام را بر دیگران ترجیح ‏مى ‏داد، او را الگوى دیگر فرزندان معرفى مى ‏کرد و وجه برترى ‏اش را هم آشکار مى ‏ساخت.

اسحاق بن ‏موسى مى ‏گوید: امام کاظم  علیه السلام به فرزندانش مى ‏فرمود:

برادرتان على (امام رضا علیه السلام) دانشمند آل محمد است، درباره دینتان از او بپرسید و آنچه بیان مى ‏کند، به خاطر بسپارید. همانا ابو جعفر(امام باقر علیه السلام) به من فرمود:

دانشمند آل محمد در شمار فرزندان تو خواهد بود. کاش وى را درک مى ‏کردم. بى ‏تردید او همنام امیرمومنان [على] است.[8]

توجه: تفاوت نهادن میان فرزندان امرى بسیار ظریف و حساس است و نیاز به کمال دقت و ظرافت دارد؛ زیرا ممکن است فرزندان آن را تبعیض پندارند. پس والدین باید:

1. هنگام تفاوت نهادن میان فرزندان، به گونه‏اى رفتار کنند که کسى آن را تبعیض به شمار نیاورد.

2. دقت کنند که سبب برترى فرزندى که برتر مى‏ شمارند، کاملا آشکار باشد.

3 در صورت امکان، امتیاز فرزند برتر را با عباراتى ‏سازنده، بیان کنند.[9]

پی نوشت:

1.       کافی 6/50

2.       32/ نور

3.       کافی 6/18

4.       کافی 6/19

5.       عیون أخبار الرضا علیه السلام 1/32

6.       من لا یحضره الفقیه 3/483

7.       الارشاد 2/244

8.       إعلام الورى بأعلام الهدى، ص328

9.       مقاله رهنمودهای تربیتی امام کاظم علیه السلام ، علی همت بناری ، فرهنگ کوثر ، ش16