خردنامه نظامی گنجوی

مغنی مدار از غنا دست باز

که این کار بی ساز ناید بساز

کسی را که این ساز یاری کند

طرب بادلش سازگاری کند

خوشا نزهت باغ در نوبهار

جوان گشته هم روز و هم روزگار

بنفشه طلایه کنان گرد باغ

همان نرگس آورده بر کف چراغ

ز خون مغز مرغان به جوش آمده

دل از جوش خون در خروش آمده

شکم کرده پر زیر شمشاد و سرو

خروس صراحی ز خون تذرو

به رقص آمده آهوان یکسره

زدشت آمد آواز آهو بره

بساط گل افکنده برطرف جوی

به رامشگری بلبلان نغز گوی

نسیم گل و نالهٔ فاخته

چو یاران محرم بهم ساخته

چه خوشتر در این فصل ز آواز رود

وزآن آب گل کز گل آید فرود

سرآیندهٔ ترک با چشم تنگ

فروهشته گیسو به گیسوی چنگ

بسی ساز ابریشم از ناز او

دریده بر ابریشم ساز او

سخنهای برسخته بر بانگ ساز

تو گوئی و او گوید از چنگ باز

ازو بوسه وز تو غزالهای تر

یکی چون طبرزد یکی چون شکر

به بوسه غزلهای‌تر میدهی

طبرزد ستانی شکر میدهی

دلم باز طوطی نهاد آمدست

که هندوستانش به یاد آمدست

چو کوه از ریاحین کفل گرد کرد

برآمیخت شنگرف با لاجورد

گیاخواره را گل ز گردن گذشت

نفیر گوزن آمد از کوه و دشت

گل‌تر برون آمد از خار خشک

بنفشه برآمیخت عنبر به مشک

به عنبر خری نرگس خوابناک

چو کافور ترسر برون زد ز خاک

به فصلی چنان شاه ایران و روم

زویرانی آمد به آباد بوم

دگرباره بر مرز هندوستان

گذر کرد چون باد بر بوستان

وز آنجا به مشرق علم برفراخت

یکی ماه بردشت و بر کوه تاخت

از آن راه چون دوزخ تافته

کزو پشت ماهی تبش یافته

درآمد به آن شهر مینو سرشت

که ترکانش خوانند لنگر بهشت

بهاری درو دید چون نوبهار

پرستش گهی نام او قندهار

عروسان بت روی در وی بسی

پرستندهٔ بت شده هر کسی

در آن خانه از زر بتی ساخته

بر او خانه گنج پرداخته

سرو تاج آن پیکر دلربای

برآورده تا طاق گنبد سرای

دو گوهر به چشم اندرون دوخته

چو روشن دو شمع برافروخته

فروزنده در صحن آن تازه باغ

ز بس شب‌چراغی به شب چون چراغ

بفرمود شه تا برآرند گرد

ز تمثال آن پیکر سالخورد

زر و گوهرش برگشایند زود

که با بت زیان بود و با خلق سود

سخنگو یکی لعبت از کنج کاخ

سوی شاه شد کرده ابرو فراخ

به گیسو غبار از ره شاه رفت

بسی آفرین کرد بر شاه و گفت

که شاه جهان داور دادگر

که از خاور اوراست تا باختر

به زر و به گوهر ندارد نیاز

که گیتی فروزست و گردن فراز

دگر کین بت از گفتهٔ راستان

فریبنده دارد یکی داستان

اگر شاه فرمان دهد در سخن

فرو گویم آن داستان کهن

جهاندار فرمود کان دل نواز

گشاید در درج یاقوت باز

دگر ره پری پیکر مشک خال

گشاد از لب چشمه آب زلال

دعا گفت و گفت این فروزنده کاخ

که زرین درختست و پیروزه شاخ

از آن پیش کایین بت‌خانه داشت

یکی گنبد نیم ویرانه داشت

دو مرغ آمدند از بیابان نخست

گرفته دو گوهر به منقار چست

نشستند بر گنبد این سرای

ز فیروزی و فرخی چون همای

همه شهر مانده در ایشان شگفت

که چون شاید آن مرغکان را گرفت

برین چون برآمد زمانی دراز

فکندند گوهر پریدند باز

بزرگان که این مملکت داشتند

بر آن گوهر اندیشه بگماشتند

طمع بردل هر کسی کرد راه

که بر گوهر او را بود دستگاه

پدید آمد اندر میان داوری

خرد کردشان عاقبت یاوری

بر آن رفت میثاق آن انجمن

که از بهر بت‌خانهٔ خویشتن

بتی ساختند آن همه زر در او

بجای دو چشم آن دو گوهر در او

دری کان ره آورد مرغ هواست

گرش آسمان برنگیرد رواست

ز خورشید گیرد همه دیده نور

ز ما کی کند دیده خورشید دور

چراغی که کوران بدان خرمند

در او روشنان باد کمتر دمند

مکن بیوه‌ای چند را گرم داغ

شب بیوگان را مکن بی چراغ

بت خوش زبان چون سخن یاد کرد

یت بی زبان را شه آزاد کرد

نبشت از بر پیکر آن نگار

که با داغ اسکندرست این شکار

چو دید آن پری رخ که دارای دهر

بر آن قهرمانان نیاورد قهر

یکی گنج پوشیده دادش نشان

کزو خیزه شد چشم گوهر کشان

شه آن گنج آکنده را برگشاد

نگه داشت برخی و برخی بداد

دگر ره ز مینوی روحانیان

درآورد سر با بیابانیان

بسی راند بر شوره و سنگلاخ

گهی منزلش تنگ و گاهی فراخ

بهر بقعه‌ای کادمی زاد دید

به ایشان سخن گفت و زیشان شنید

ز یزدان پرستی خبر دادشان

ز دین توتیای نظر دادشان

ز پرگار مشرق زمین بر زمین

دگر ره درآمد به پرگار چین

چو خاقان خبر یافت از کار او

برآراست نزلی سزاوار او

به درگاه شاه آمد آراسته

جهان پرشد از گنج و از خواسته

دگر ره زمین بوس شه تازه کرد

شهش حشمتی بیش از اندازه کرد

چو ز آمیزش این خم لاجورد

کبودی درآمد به دیبای زرد

نشستند کشور خدایان بهم

سخن شد زهر کشوری بیش و کم

پس آنگه شد روزگاری دراز

همه عهدها تازه کردند باز

پذیرفت خاقان ازو دین او

درآموخت آیات و آیین او

دگر روز چون مهر بر مهر بست

قراخان هندو شد آتش پرست

سکندر به خاقان اشارت نمود

کزین مرحله کوچ سازیم زود

مرا گفت اگر چند جائیست گرم

به دریا نشستن هوائیست نرم

بدان تا چو آهنگ دریا کنم

در او نیک و بد را تماشا کنم

شگفتی که باشد به دریای ژرف

ببینم نمودارهای شگرف

به شرطی که باشی تو همراه من

برافروزی از خود گذرگاه من

پذیرفت خاقان که دارم سپاس

گرایم سوی راه باره شناس

بدان ختم شد هر دو را گفتگوی

که قاصد کند راه را جستجوی

به نیک اختری روزی از بامداد

که شب روز را تاج بر سر نهاد

چنان رای زد تاجدار جهان

که پوید سوی راه با همراهان

تنی ده هزار از سپه برگزید

کزو هر یکی شاه شهری سزید

بنه نیز چندانکه خوار آمدش

به مقدار حاجت به کار آمدش

دگر مابقی را ز گنج و سپاه

یله کرد و بگذشت از آن کوچگاه

همان خان خانان به خدمتگری

جریده به همراهی و رهبری

به اندازه او نیز برداشت برگ

سلاحی که باید ز شمشیر و ترگ

سپه نیز با او تنی ده هزار

خردمند و مردانه و مرد کار

عزیمت سوی مشرق انگیختند

همه ره زر مغربی ریختند

به عرض جنوبی نمودند میل

شکارافکنان هر سوئی خیل خیل

چهل روز رفتند از این‌گونه راه

نبردند پهلو به آرامگاه

چو نزدیک آب کبود آمدند

به پایین دریا فرود آمدند

بر آن فرضه گاه انجمن ساختند

علمها به انجم برافراختند

حکایت چنان رفت از آن آب ژرف

که دریا کناریست اینجا شگرف

عروسان آبی چو خورشید و ماه

همه شب برآیند از آن فرضه گاه

براین ساحل آرام سازی کنند

غناها سرایند و بازی کنند

کسی کو به گوش آورد سازشان

شود بیهش از لطف آوازشان

درین بحر بیتی سرایند و بس

که در هیچ بحری نگفتست کس

همه شب بدینسان درین کنج کوه

طرب می‌کنند آن گرامی گروه

چو بر نافهٔ صبح بو میبرند

به آب سیه سر فرو میبرند

جهاندار فرمود تا یکدو میل

کند لشگر از طرف دریا رحیل

چو شب نافه مشک را سرگشاد

ستاره در گنج گوهر گشاد

ملک خواند ملاح را یک تنه

روان گشت بی لشگر و بی بنه

بر آن فرضه گه خیمه‌ای زد ز دور

که گوهر ز دریا برآورد نور

در آن لعبتان دید کز موج آب

علم بر کشیدند چون آفتاب

پراکنده گیسو براندام خویش

زده مشک بر نقرهٔ خام خویش

سرائیده هر یک دگرگون سرود

سرودی نو آیین‌تر از صد درود

چو آن لحن شیرین به گوش آمدش

جگر گرم شد خون به جوش آمدش

بر آن لحن و آواز لختی گریست

دیگر باره خندید کان گریه چیست

شگفتی بود لحن آن زیر و بم

که آن خنده و گریه آرد بهم

ملک را چو شد حال ایشان درست

دگر باره شد باز جای نخست

چودیبای چین بر فک زد طراز

شد از صوف روزی جهان بی نیاز

به استاد کشتی چنین گفت شاه

که کشتی در افکن بدین موجگاه

در این آب شوریده خواهم نشست

که رازی خدا را در این پرده هست

خطرناکی کار دانسته‌ام

شدن دور ازو کم توانسته‌ام

اگر پرسی از عقل آموزگار

به کاری دواند مرا روزگار

نگهبان کشتی پذیرنده گشت

درآورد کشتی به دریا زدشت

شه کاردان گشت کشتی گرای

فروماند خاقان چین را به جای

نمودش که تا نایم اینجا فراز

نباید که گردی تو زین جای باز

ندانم درین راه کمبودگی

هلاکم دواند به آسودگی

گرآیم ترا خود شوم حق گزار

وگرنه تو دانی و ترتیب کار

چو گفت این سخن دیده چون رود کرد

کسی را که بگذاشت بدورد کرد

درافکند کشتی به دریای چین

که دیدست دریای کشتی نشین

از آن همرهان به کار آمده

ببرد آنچه بود اختیار آمده

ز چندان حکیمان عیسی نفس

بلیناس فرزانه را برد و بس

سوی ژرفی آمد ز دریا کنار

به دریای مطلق درافکند بار

جهان در جهان راند بر آب شور

جهان میدواندش زهی دست زور

چو یک چند کشتی روان شد درآب

پدید آمد ان میل دریا شتاب

که سوی محیط آب جنبش نمود

همان ز آمدن بازگشتش نبود

نواحی شناسان آب آزمای

هراسنده گشتند از آن ژرف جای

زرهنامه چون بازجستند راز

سوی باز پس گشتن آمد نیاز

جزیره یکی گشت پیدا ز دور

درفشنده مانند یک پاره نور

گرفتند لختی در آنجا قرار

زمیل محیطی همه ترسگار

ز پیران کشتی یکی کاردان

چنین گفت با شاه بسیار دان

که این مرحله منزلی مشکلست

به رهنامه‌ها در پسین منزلت

دلیری مکن کاب این ژرف جای

بسوی محیطست جنبش نمای

اگر منزلی رخت از آنسو بریم

از آن سوی منزل دگر نگذریم

سکندر چو زین حالت آگاه گشت

کزان میلگه پیش نتوان گذشت

طلسمی بفرمود پرداختن

اشارت کنان دستش افراختن

کزین پیشتر خلق را راه نیست

از آنسوی دریا کس آگاه نیست

چو زینسان طلسمی مسین ریختند

ز رکن جزیره برانگیختند

که هر کشتیی کارد آنجا شتاب

طلسمش نماید اشاره به آب

کز اینجای برنگذرد راه کس

ره آدمی تا بداینجاست بس

به تعلیم او کاردانان راز

دگر باره ز آن راه گشتند باز

چو خسرو طلسمی بدانگونه ساخت

در آن تعبیه راز یزدان شناخت

به فرزانه این همه رنجبرد

طفیل چنین شغل باید شمرد

بدان تا طلسمی مهیا کنند

مرابین که چون خضر دریا کنند

به فرمان کشتی کش چاره ساز