خردنامه نظامی گنجوی

سحرگه که سربرگرفتم ز خواب

برافروختم چهره چون آفتاب

سریر سخن برکشیدم بلند

پراکندم از دل بر آتش سپند

به پیرایش نامه خسروی

کهن سرو را باز دادم نوی

ز گنج سخن مهر برداشتم

درو در ناسفته نگذاشتم

سر کلکم از گوهر انداختن

فلک را شکم خواست پرداختن

درآمد خرامان سمن سینه‌ای

به من داد تیغی در آیینه‌ای

که آشفتهٔ خویش چندین مباش

ببین خویشتن خویشتن بین مباش

نظر چون در آیینه انداختم

درو صورت خویش بشناختم

دگرگونه دیدم در آن سبز باغ

که چون پرنیان بود در پرزاغ

ز نرگس تهی یافتم خواب را

ندیدم جوان سرو شاداب را

سمن بر بنفشه کمین کرده بود

گل سرخ را زردی آزرده بود

از آن سکهٔ رفته رفتم ز جای

فروماندم اندر سخن سست رای

نه پائی که خود را سبکرو کنم

نه دستی که نقش کهن نو کنم

خجل گشتم از روی بیرنگ خویش

نوائی گرفتم به آهنگ خویش

هراسیدم از دولت تیزگام

که بگذارد این نقش را ناتمام

ازین پیش کاید شبیخون خواب

به بنیاد این خانه کردم شتاب

مگر خوابگاهی به دست آورم

که جاوید دروی نشست آورم

پژوهندهٔ دور گردنده حال

چنین گوید از گردش ماه و سال

که چون نامه حکم اسکندری

مسجل شد از وحی پیغمبری

ز دیوان فروشست عنوان گنج

که نامش برآمد به دیوان رنج

بفرمود تا عبره روم و روس

نبشتند برنام اسکندروس

از آن پیش کز تخت خود رخت برد

بدو داد و او را به مادر سپرد

به اندرز بگشاد مهر از زبان

چنین گفت با مادر مهربان

که من رفتم اینک تو از داد ودین

چنان کن که گویند بادا چنین

پدروار با بندگان خدای

چو مادر شدی مهرمادر نمای

به پروردن داد و دین زینهار

نگهدار فرمان پروردگار

به فرمانبری کوش کارد بهی

که فرمانبری به ز فرمان دهی

ضرورت مرا رفتنی شد به راه

سپردم به تو شغل دیهیم و گاه

گرفتم رهی دور فرسنگ پیش

ندانم که آیم بر اورنگ خویش؟

گرآیم چنان کن که از چشم بد

نه تو خیره باشی نه من چشم زد

وگر زامدن حال بیرون بود

به هش باش تا عاقبت چون بود

چنان کن که فردا دران داوری

نگیرد زبانت به عذر آوری

سخن چون به سر برد برداشت رخت

رها کرد برمادر آن تاج و تخت

بفرمود تا لشگر روم و شام

برو عرضه کردند خود را تمام

از آن لشگر آنچ اختیار آمدش

پسندیده‌تر صد هزار آمدش

گزین کرد هر مردی از کشوری

به مردانگی هریکی لشگری

چهارش هزار اشتر از بهر بار

پس و پیش لشگر کشیده قطار

هزار نخستین ازو بیسراک

به کردن کشی کوه را کرده خاک

هزار دیگر بختی بارکش

همه بارهاشان خورشهای خوش

هزار سوم ناقهٔ ره نورد

به زیر زر و زیور سرخ و زرد

هزار چهارم نجیبان تیز

چو آهو گه تاختن گرم خیز

ز هر پیشه کاید جهان را به کار

گزین کرد صدصد همه پیشه کار

بدین سازمندی جهانگیر شاه

برافراخت رایت زماهی به ماه

ز مقدونیه روی در راه کرد

به اسکندریه گذرگاه کرد

سریر جهانداری آنجا نهاد

بر او روزکی چند بنشست شاد

به آیین کیخسرو تخت گیر

که برد از جهان تخت خود بر سریر

بفرمود میلی برافراختن

بر او روشن آیینه‌ای ساختن

که از روی دریا به یک ماهه راه

نشان باز داد از سپید و سیاه

بدان تا بود دیده بانگاه تخت

بر او دیده بانان بیدار بخت

چو ز آیینه بینند پوشیده راز

به دارنده تخت گویند باز

اگر دشمنی ترکتازی کند

رقیب حرم چاره سازی کند

چو فارغ شد از تختگاهی چنان

نشست از بر بور عالی عنان

نخستین قدم سوی مغرب نهاد

به مصر آمد آنجا دو روز ایستاد

وز آنجا برون شد به عزم درست

به فرمان ایزد میان بست چست

چو لختی زمین را طرف در نوشت

ز پهلوی وادی درآمد به دشت

ز مقدس تنی چند غم یافته

ز بیداد داور ستم یافته

تظلم کنان سوی راه آمدند

عنانگیر انصاف شاه آمدند

که چون از تو پاکی پذیرفت خاک

بکن خانه پاک را نیز پاک

به مقدس رسان رایت خویش را

برافکن ز گیتی بداندیش را

در آن جای پاکان یک اهریمنست

که با دوستان خدا دشمنست

مطیعان آن خانهٔ ارجمند

نبینند ازو جز گداز و گزند

طریق پرستش رها می‌کند

پرستندگان را جفا میکند

به خون ریختن سربرافراختست

بسی را بناحق سرانداختست

همه در هراسیم از ین دیو زاد

توئی دیو بند از تو خواهیم داد

سکندر چو دید آن چنان زاریی

وزانسان برایشان ستمکاریی

ستمدیده را گشت فریادرس

به فریاد نامد ز فریاد کس

چو از قدسیان این حکایت شنید

عنان سوی بیت‌المقدس کشید

حصار جهان را که سرباز کرد

ز بیت المقدس سرآغاز کرد

سکندر به قدس آمد از مرز روم

بدان تا برد فتنه زان مرز و بوم

چو بیدادگر دشمن آگاه گشت

که آواز داد آمد از کوه و دشت

کمربست و آمد به پیگار او

نبود آگه از بخت بیدار او

به اول شبیخون که آورد شاه

بران راهزن دیو بر بست راه

چو بیدادگر دید خون ریختش

ز دروازه مقدس آویختش

منادی برانگیخت تا در زمان

ز بیداد او برگشاید زبان

که هر کو بدین خانه بیداد کرد

بدینگونه بخت بدش یاد کرد

چوزو بستد آن خانهٔ پاک را

به عنبر برآمیخت آن خاک را

برآسود ازان جای آسودگان

فروشست ازو گرد آلودگان

جفای ستمکاره زو بازداشت

به طاعتگران جای طاعت گذاشت

ازو کار مقدس چو با ساز گشت

سوی ملک مغرب عنان تاز گشت

برافرنجه آورد از آنجا سپاه

وز افرنجه بر اندلس کرد راه

چو آمد گه دعوی و داوری

به دانش نمائی و دین پروری

کس از دانش و دین او سرنتافت

رهی دید روشن بدان ره شتافت

چو آموخت بر هر کسی دین و داد

به هر بقعه طاعت‌گهی نو نهاد

به رفتن دگر باره لشگر کشید

به عالم گشائی علم برکشید

به تعجیل میراند بر کوه و رود

کجا سبزه‌ای دید آمد فرود

چو از ماندگی گشت پرداخته

دگر باره شد عزم را ساخته

نمود از بیابان به دریا شتافت

درافکند کشتی به دریای آب

سه مه بر سر آب دریا نشست

بیاورد صیدی ز دریا به دست

از آنسو که خورشید میشد نهان

تکاپوی میکرد با همرهان

جزیره بسی دید بی‌آدمی

برون رفت و میشد زمی برزمی

بسی پیش باز آمدش جانور

هم از آدمی هم ز جنس دگر

دروهیچ از ایشان نیامیختند

وزو کوه بر کوه بگریختند

سرانجام چون رفت راهی دراز

نشیب زمین دیگر آمد فراز

بیابانی از ریگ رخشنده زرد

که جز طین اصفر نینگیخت گرد

برآن ریگ بوم ارکسی تاختی

زمین زیرش آتش برانداختی

همانا که بر جای ترکیب خاک

ز ترکیب گوگرد بود آن مغاک

چو یکمه در ان بادیه تاختند

ازو نیز هم رخت پرداختند

چو پایان آن وادی آمد پدید

سکندر به دریای اعظم رسید

در آن ژرف دریا شگفتی بماند

که یونانیش اوقیانوس خواند

محیط جهان موج هیبت نمود

از آن پیشتر جای رفتن نبود

فرو رفتن آفتاب از جهان

در آن ژرف دریا نبودی نهان

حجابی مغانی بد آن آب را

نپوشیدی از دیدها تاب را

فلک هر شبان روزی از چشم دور

به دریا درافکندی از چشمه نور

به ما در فرو رفتن آفتاب

اشارت به چشمه است و دریای آب

همان چشمه گرم کو راست جای

به دریا حوالت کند رهنمای

چو آبی به یکجا مهیا شود

شود حوضه و در به دریا شود

معیب بود تا بود در مغاک

معلق بود چون بود گرد خاک

در آن بحر کورا محیطست نام

معلق بود آب دریا مدام

چو خورشید پوشد جمال را جهان

پس عطف آن آب گردد نهان

به وقت رحیل آفتاب بلند

ز پرگار آن بحر پوشد پرند

علم چون به زیر آرد از اوج او

توان دیدنش در پس موج او

چو لختی رود در سر آرد حجاب

که آید نورد زمین در حساب

به دانش چنین مینماید قیاس

دگر رهبری هست برره شناس

چو آن چشمه گرم را دید شاه

نشد چشم او گرم در خوابگاه

ز دانا بپرسید کاین چشمه چیست

همیدون نگهبان این چشمه کیست

چنین گفت دانا که این آب گرم

بسا دیدها را که برد آب شرم

درین پرده بسیار جستند راز

نیامد به کف هیچ سر رشته باز

من این قصه پرسیدم از چند پیر

جوابی ندادست کس دلپذیر

دهد هر کسی شرح آن نور پاک

یکی گرد مرکز یکی زیر خاک

که داند که بیرون ازین جلوه‌گاه

کجا می‌کند جلوه خورشید و ماه

سکندر بران ساحل آرام جست

سوی آب دریا شد آرام سست

چو سیماب دید آب دریا سطبر

گذر بسته بر قطره دزدان ابر

درآبی چنان کشتی آسان نرفت

وگر رفت بی ره شناسان نرفت

شه از ره شناسان بپرسید راز

بسنجیدن کار و ترتیب ساز

که کشتی بدین آب چون افکنم

چگونه بنه زو برون افکنم

ندیدند کار آزمایان صواب

که شاه افکند کشتی آنجا برآب

نمودند شه را که صد رهنمون

ازین آب کشتی نیارد برون

دگر کاندرین آب سیماب فام

نهنگ اژدهائیست قصاصه نام

سیاه و ستمکاره و سهمناک

چو دودی که آید برون از مغاک

سیاست چنان دارد آن جانور

که بیننده چون بیندش یک نظر

دهد جان و دیگر نجنبد ز جای

که باشد براهی چنین رهنمای

بترزین همه آن کزین خانه دور

یکی فرضه بینی چو تابنده نور

بسی سنگ رنگین در آن موجگاه

همه ازرق و سرخ و زرد و سیاه

فروزنده چون مرقشیشای زر

منی و دومن کمتر و بیشتر

چو بیند درو دیدهٔ آدمی

بخندد ز بس شادی و خرمی

وزان خرمی جان دهد در زمان

همان دیدن و دادن جان همان

ولی هر چه باشد ز مثقال کم

ز خاصیت افتد و گر صد بهم

ز بهتان جان بردنش رهنمای

همی خواندش پهنهٔ جان گزای

چو شد گفته این داستان شهریار

فرستاد و کرد آزمایش به کار

چنان بود کان پیر گوینده گفت

تنی چند از آن سنگ بر خاک خفت

بفرمود تا بر هیونان مست

به آن سنگ رنگین رسانند دست

همه دیدها باز بندند چست

کنند آنگه آن سنگ را باز جست

وزان سنگ چندانکه آید بدست

برندش به پشت هیونان مست

همه زیر کرباسها کرده بند

لفافه برو باز پیچیده چند

کنند آن هیونان ازان سنگ بار

نمانند خود را در آن سنگسار

به فرمان پذیری رقیبان راه

بجای آوریدند فرمان شاه

شه و لشگر از بیم چندان هلاک

گذشتند چون باد ازان زرد خاک

بفرمود شه تا از آن خاک زرد

شتربان صد اشتر گرانبار کرد

چو آمد به جائی که بود آبگیر

برو بوم آنجا عمارت پذ�