علم الهام‏

اگر علم نورى باشد كه خداوند آن را در قلب هر كس خواهد بيفكندپس كدام مانع مى‏تواند از افكندن نور علم در قلب اولياى خداوندجلوگيرى كند؟ بنابر اين يكى از سر چشمه‏هاى علم ائمه عليهم السلام، الهام‏است. اين الهام همواره با سكينه و آرامش همراه است و به ائمه اطمينان‏مى‏دهد كه اين علم از جانب خداوند است. همين نكته در حديثى از امام‏صادق روايت شده است. آن‏حضرت مى‏فرمايد:
"علم ما غابر و مزبور و نكث در قلب و نقر در گوشهاست. امّا غابرآن است كه علم ما پيشى گرفته و مزبور آن است كه بر ما مى‏آيد و نكث‏در قلوب الهام، ونقر در گوشها از فرشته است".
زراره نيز همانند اين حديث را نقل كرده و افزوده است:
گفتم: وقتى كه شخص ديده نمى‏شود از كجا پى مى‏برد كه آن از فرشته‏است و نمى‏ترسد كه از شيطان باشد؟
امام صادق فرمود:
"بروى آرامش افكنده مى‏شود و او مى‏داند كه اين الهام از فرشته است‏و اگر از شيطان بود بروى ترس و اضطراب مستولى مى‏شد و اگر شيطان به‏مقابله او در آيد، نمى‏تواند جلوى آن "آرامش" را بگيرد". (1)
علم و دانش امام باقر همچون ساير ائمه عليهم السلام از اين سر چشمه‏هانشأت مى‏گرفت. بنابر اين معارف دينى كه خداوند بر زبان آن‏حضرت‏جارى مى‏كرد چندان موجب شگفتى نيست تا آنجا كه شيخ مفيد در اين‏باره مى‏گويد: از هيچ يك از فرزندان حسن و حسين عليهما السلام در باره علم دين‏و آثار و سنّت و علم قرآن و سيره و شاخه‏هاى آداب، آن چنان كه از امام‏باقر ظاهر شده، آشكار نشده است. (2)
از اين رو مى‏بينيم كه بزرگان فقه و حديث نيز به اين سر چشمه الهى‏علم سرشار اعتراف كرده‏اند. در كشف الغمه از عبد العزيز بن اخضرجنابذى در كتابش موسوم به معالم العتره از حكم بن عتيبه يكى از فقهاى‏بزرگ روزگار خود روايت شده است كه در تفسير اين آيه از قرآن كه‏فرمود است:
(إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ) (3)
"همانا در اين آيتى است براى هوشمندان."
گفت: به خدا سوگند محمّد بن على امام باقرعليه السلام، يكى از ايشان (هوشمندان) بود. (4)
همچنين ابو نعيم اصفهانى در كتاب حلية الاولياء آورده است: مردى‏از ابن‏عمر پرسشى كرد و او نتوانست پاسخ دهد و گفت: نزد اين جوان)امام باقر (برو و از او بپرس و مرا هم از پاسخ او آگاه كن. امام پرسش‏مرد را پاسخ گفت. آن مرد نزد ابن عمر رفت و او را از جواب امام باقرآگاه ساخت، آنگاه ابن عمر گفت: انهم اهل بيت مفهمون. (5)
عبارت "مفهمون" در آن روزگار شايع بود، منظور آن است كه اينان‏از جانب خداوند مؤيدند و پروردگار از راه الهام به ايشان مسائل مختلف‏را مى‏آموزد.
از اين روست كه مى‏بينيم عدّه‏اى از دانشمندان، به قصد بهره بردارى ازدانش الهى آن‏حضرت، از هر گوشه‏اى به محضرش مى‏شتافتند تا آنجا كه‏از عبداللَّه بن عطاء روايت شده است كه گفت: هرگز دانشمندان را درمحضر كسى همچون ابو جعفر محمّد بن على بن الحسين عليهم السلام خوارتر وكوچكتر نديدم. من حكم بن عتيبه را با آن همه بزرگى و جلالتى كه درقوم خود داشت در نزد او مى‏ديدم كه گويى همچون كودكى در برابر معلم‏خويش نشسته است. (6)
محمّد بن مسلم، آن فقيه بزرگ و نام آور، از آن‏حضرت سى هزارحديث روايت كرده است، همچنين جابر جعفى درباره آن‏حضرت گويد:ابو جعفرعليه السلام هفتاد هزار حديث برايم گفت كه هرگز از كسى نشنيده‏بودم. (7)
از آنجا كه فضاى سياسى در آن روزگار تا حدودى باز شده بود، اين‏فرصت براى امام باقرعليه السلام فراهم گشت تا با بسيارى از مخالفان به مناظره‏پردازد و آنان را به جاده صواب باز گرداند. تاريخ، برخى از اين‏مناظره‏ها را در خود ثبت كرده است و ما اينك بخشى از آنها را نقل‏مى‏كنيم تا خود گواه حجّتهاى بالغه الهى در پشت اين مناظرات باشد.
1 - عبداللَّه بن نافع بن ازرق يكى از سران فرقه خوارج بود كه جزوسرسخترين دشمنان حضرت على و خاندان وى به شمار مى‏رفت. وى‏مى‏گفت: اگر بدانم در زمين كسى هست كه با من بر سراين نكته بحث كندكه على اهل نهروان را كشته و در اين خصوص مرتكب ستمى نشده هرآينه به سوى او مى‏شتابم.
از او سئوال شد: اگر در ميان فرزندانش كسى باشد كه اين پرسش تو راپاسخ گويد چطور؟ عبداللَّه گفت: آيا مگر در ميان فرزندان او دانشمندى‏وجود دارد؟ به وى گفته شد: اين آغاز نادانى توست آيا مگر اين خاندان‏هيچ گاه از وجود دانشمند تهى مى‏ماند؟! عبداللَّه گفت: دانشمند امروزآنان كيست؟ پاسخ گفتند: محمّد بن على بن الحسين بن على.
عبداللَّه به همراه تنى چند از بزرگان ياران خويش به سوى امام باقرروانه شد و به مدينه در آمد و از امام باقر اذن ورود خواست. به ان‏حضرت عرض شد اين عبداللَّه بن نافع است. امام فرمود: او را با من چه‏كار كه هر روز، در صبح و شام از من و پدرم، بيزارى مى‏جويد؟
ابو بصير كوفى به آن‏حضرت عرض كرد: فدايت شوم او ادعا مى‏كند كه‏اگر بداند كسى در زمين وجود دارد كه با وى بر سر اين نكته بحث كند كه‏على نهروانيان را كشت و در اين خصوص مرتكب ستمى نشده هر آينه به‏سوى او مى‏شتابد.
امام باقر به ابو بصير گفت: آيا فكر مى‏كنى كه او به قصد مناظره آمده‏است؟ ابو بصير عرض كرد: آرى. امام فرمود: اى غلام برو بار او را برزمين گذار و به وى بگو كه فردا نزد ما بيايد.
چون صبح روز بعد فرا رسيد، عبداللَّه بن نافع به همراه بزرگان يارانش‏آمدند. ابو جعفر نيز در پى فرزندان مهاجران، و انصار فرستاد و آنان راجمع كرد. سپس خود به سوى مردم رفت، گويى پاره‏اى از ماه بود.آن‏حضرت به سخنرانى ايستاد. خداى را، ستود و بر پيامبرش‏صلى الله عليه وآله درودفرستاد و آنگاه فرمود: سپاس خدا را كه ما را به نبوّت گرامى داشت و به‏دوستى خويش اختصاص داد. اى فرزندان مهاجران و انصار هر كه منقبتى‏از على بن ابى طالب به ياد دارد، برخيزد و بگويد.
مردم برخاستند و مناقب آن‏حضرت را بر شمردند. عبداللَّه گفت: من‏نيز اين مناقب را از اين مردم روايت مى‏كنم، امّا من از كفر على پس ازتعيين حكمين سخن مى‏گويم. صحبت تا آنجا ادامه يافت كه به حديث‏خيبر رسيدند. يعنى حديثى كه پيامبرصلى الله عليه وآله در جنگ خيبر خطاب به‏مسلمانان فرموده بود: هر آينه فردا پرچم را به دست مردى خواهم داد كه‏خدا و رسولش را دوست مى‏دارد وخدا و رسولش هم او را دوست‏مى‏دارند. وى حمله كننده است نه گريزنده وباز نمى‏گردد مگر آنكه‏خداوند فتح را بر دستان او جارى سازد.
امام باقر خطاب به عبداللَّه گفت: در باره اين حديث چه مى‏گويى؟وى پاسخ داد: اين حديث حق است و در آن ترديد نتوان كرد، امّا على بعداًاظهار كفر كرد. امام باقر؛ با شنيدن اين پاسخ به او گفت: مادرت به‏عزايت نشيند. به من بگو آيا روزى كه خداوند على بن ابى‏طالب را دوست‏مى‏داشت، مى‏دانست كه وى روزى نهروانيان را مى‏كشد يا نمى‏دانست؟اگر بگويى نمى‏دانست، كفر ورزيده‏اى. عبداللَّه گفت: مى‏دانست امام‏فرمود: خداوند او را دوست مى‏داشت چون اطاعتش مى‏كرد يا چون نافرمانيش مى‏كرد؟ عبداللَّه پاسخ داد: بنابر اين كه اطاعتش مى‏كرد. پس‏امام باقر به او فرمود: برخيز كه شكست خوردى.
عبداللَّه برخاست در حالى كه مى‏گفت: تا بر شما رشته سپيد از رشته‏سياه صبح آشكار شود، خداوند خود نيك مى‏داند كه رسالتش را كجاقرار دهد. (8)
2 - قتاده يكى از برجسته‏ترين فقيهان بصره بود، با وجود اين بسياردوست داشت كه امام باقر را ديدار و با وى مناظره كند. چرا كه مدينه‏در آن هنگام پايگاه فقه و تفسير و ديگر معارف الهى به شمار مى‏آمدو از همين رو بود كه آوازه علم و دانش امام باقر تا افقهاى دور دست‏پيچيده بود.
قتاده، نيز به همين خاطر به مدينه آمد و سراغ امام را گرفت و چون باآن‏حضرت رو به رو شد، امام از وى پرسيد: تو فقيه مردم بصره‏اى؟ قتاده‏گفت: آرى. امام به وى فرمود: واى بر تو اى قتاده. همانا خداوندعزّوجلّ عدّه‏اى را آفريده آنان را بر خلق خويش حجّت قرار داد، پس آنان‏ستونهاى خداوند بر زمينند و فرمان او را راست مى‏گردانند و بر گزيدگاننددر علم او، پيش از خلق آنان را آفريد و آنان سايه‏هاى عرش اويند.
قتاده ديرى خاموش ماند و آنگاه گفت: خداوند حال تو را نكوگرداند. به خدا من فراروى فقيهان و برابر ابن عبّاس نشستم، امّا دل من درمقابل هيچ يك از آنان چنان نلرزيد كه در برابر تو. ابو جعفر از اوپرسيد: آيا تو هيچ مى دانى كه كجايى؟ تو در برابر خانه‏هايى هستى كه‏خداوند رخصت فرموده كه بلندى گيرند و نامش در آنها ياد شود و هر بام‏و شام مردانى كه نه تجارت و نه سوداگردى آنان را از ياد خدا و اقامه نمازو پرداخت زكات غافل نكند، وى را در اين خانه‏ها تسبيح مى‏كنند. تو اين‏هستى و ما اين!.
قتاده گفت: به خدا راست گفتى. خداوند مرا فداى تو كند! آن‏خانه‏ها، سنگى و گلى نيستند آنگاه گفت: در باره پنير به من بگو. پس‏ابوجعفر لبخندى زد و فرمود: پرسشهاى تو به اين مسائل باز مى‏گردد؟!قتاده پاسخ داد: من حكم آن را از ياد برده‏ام و نمى‏دانم.
امام باقر فرمود: در آن اشكالى وجود ندارد. قتاده پرسيد: چه بسابوهاى ميّت در آن نهفته باشد. آن‏حضرت فرمود: اشكالى ندارد، زيرا اين‏بوها نه عروقى دارند و نه خونى و نه استخوانى بلكه آن از ميان سرگين‏وخون بيرون مى‏آيد. سپس فرمود: اين بوها همانند مرده مرغى هستندكه از آن تخمى بيرون مى‏آيد. آيا تو اين تخم را مى‏خورى؟ قتاد گفت: نه‏خود آن را مى‏خورم و نه به كسى مى‏گويم كه آن را بخورد. امام پرسيد:چرا؟ قتاده پاسخ داد: چون از ميّته است. حضرت به او فرمود: اگر اين‏تخم نگه دارى شود و جوجه‏اى از آن زاده شود آيا آن جوجه را مى‏خورى؟قتاده پاسخ داد: آرى مى‏خورم. امام پرسيد: چه چيز باعث مى‏شود كه آن‏تخم بر تو حرام و اين جوجه بر تو حلال شود؟ سپس فرمود: اين بوها نيزهمانند اين تخم هستند. پنير را از بازارهاى مسلمانان و از دستان‏نمازگزاران بخر و در باره آن پرس و جو مكن تا مگر كسى در باره آن به توخبرى برساند. (9)
3 - آوازه علم و دانش امام محمد بن على الباقر چنان در بين مردم‏پيچيده بود كه وى را "باقر" ناميدند. در زبان عرب آن‏حضرت به باقرشهرت داشت چون علم را مى‏شكافت و اهل‏آن را مى‏شناخت و شاخه‏هاى‏علم را گسترش و توسعه مى‏داد. در زبان عرب نيز "تبقر" به معنى توسّع"گسترش داد" آمده است. (10)
ابن حجر در كتاب الصواعق المحرقه گويد: او را باقر ناميدند و بقرالأرض به معنى شكافت زمين را و هويدا كرد نهفته‏ها و مكنونات آن را.او نيز معارف وعلوم و حقايق احكام و حكمتها و لطايف را ازگنجينه‏هاى نهان استخراج وآشكار مى‏كرد و اين امور جز بر كسى كه‏بصيرتش ربوده شده يا سرشت وباطنش به تباهى گراييده بر همگان مُبرم‏و آشكار است. از اين روست كه آن‏حضرت را شكافنده و جامع علم‏وآشكار كننده و بالا برنده دانش خوانده‏اند. (11)
امام از طريق تربيت گروهى بزرگ از فقيهان و مفسران و حكيمان‏معارف الهى، همچون جابر بن يزيد جعفى، محمّد بن مسلم، ابان بن‏تغلب، محمّد بن اسماعيل بن بزيع، ابو بصير اسدى، فضيل بن يساروگروهى ديگر مسلمانان را از فيض دانش خويش سرشار مى‏ساخت.
همچنين وى از طريق گروهى از علماى عصر خويش كه از او روايت‏نقل مى‏كردند، به نشر و گسترش علم مى‏پرداخت. كسانى همچون ابن‏مبارك، زهرى، اوزاعى، ابو حنيفه، مالك، شافعى، زياد بن منذر،هندى، بطرى، بلاذرى، سلامى، خطيب و بسيارى ديگر كه در زمره‏شاگردان آن‏حضرت بوده‏اند. (12)
حكام و سلاطين، به رغم مبارزه شديد و پيوسته خود با اهل‏بيت‏عليهم السلام، در هر حادثه و رويداد سختى به ايشان پناه مى‏بردند.ائمه‏عليهم السلام نيز هيچ گاه از خدمت در راه اسلام و نجات امّت از اشتباهات‏دريغ نمى‏كردند.
در اين باره تاريخ از گرفتارى عبد الملك خليفه اموى نمونه‏اى براى ماثبت كرده است. بنابر آنچه ابراهيم بن محمّد بيهقى در كتاب المحاسن‏والمساوى از كسائى نقل كرده آمده است:
روزى بر رشيد وارد شدم. وى در ايوان مخصوص خود نشسته بودرو به رويش پول فراوانى قرار داشت كه از بسيارى آنها، كيسه‏ها شكافته‏شده بودند. رشيد دستور داده بود كه اين پول را در ميان خدمتكاران‏مخصوصش تقسيم كنند و خود درهمى به دست گرفته بود كه نوشته آن‏آشكار بود. رشيد در اين نوشته تأمل مى كرد. او با من بسيار سخن‏مى‏گفت، از من پرسيد: آيا مى‏دانى چه كسى نخستين بار اين نوشته را درطلا و نقره مرسوم كرد؟ گفتم: سرورم! آن شخص عبد الملك بن مروان‏بود! رشيد گفت: علت آن چه بود؟ گفتم: در اين باره چيزى نمى‏دانم جزآنكه وى نخستين شخصى بوده كه اين نوشته را مرسوم كرده است! رشيدگفت: اينك تو را از اين بابت آگاه مى‏گردانم. كاغذ از آن روميان بودوبيشتر كسانى كه در مصر زندگى مى‏كردند نصرانى و بر آيين پادشاه روم‏بودند. حواشى اين كاغذها با نقوش رومى تزيين مى‏شد و نقش آنها پدروپسر و روح القدس بود اين وضع همچنان ادامه داشت و در صدر اسلام‏نيز در آنها تغييرى روى داده نشد تا آنكه عبد الملك به حكومت رسيد.او كه مردى هوشمند بود، متوجّه اين امر شد.
روزى به كاغذى برخورد، به حاشيه آن نگريست و دستور داد آن را به‏عربى ترجمه كنند. چون اين نقوش ترجمه شد وى را خوش نيامد وگفت:چه دشوار است براى دين اسلام كه حاشيه كاغذها و آنچه در گرداگركاسه‏ها و جامه‏هاست و در مصر ساخته مى‏شوند و نقش ونگارهايى كه‏روى پرده‏ها و غير آنها در اين ديار كه اين همه وسعت وثروت و جمعيّت‏دارد انجام مى‏شود اين گونه باشد! اين كاغذها از مصر بيرون مى‏آيد و درآفاق و شهرهاى مختلف دست به دست مى گردد در حالى كه بر روى آنهاعبارات شرك، حك شده است! سپس وى نامه‏اى به عبد العزيز بن‏مروان، عامل مصر نوشت مبنى بر آنكه اين حاشيه‏ها را بر روى هر جامه‏و كاغذ و پرده و... ديد باطل كند و به جاى آن، آنها را به سوره توحيد و (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ...) مزين سازد. حاشيه كاغذها تا آن وقت‏همين بود نه يك كلمه بيش و نه يك كلمه كم و بدون تفاوت. همچنين‏وى به ديگر كارگزاران خود دستور داد كه چنانچه در محلّ تحت فرمان‏خود كاغذهاى مزيّن به طراز رومى را ديدند از بين ببرند و اگر پس ازدستور عدم استفاده از آنها، از اين كاغذها نزد كسى يافتند او را به شدّت‏مجازات و به زندانهاى دراز مدّت محكوم كنند.
چون كاغذهاى مزيّن به طراز جديد مزين به سوره توحيد در ميان‏مردم رواج يافت و برخى از آنها به ديار روم برده شد، خبر اين اقدام‏عبدالملك در روم انتشار يافت و به گوش پادشاه آنان رسيد. وى دستورداد اين طراز را براى او ترجمه كنند و چون آن را خواند بسيار خشمگين‏شد و به عبد الملك نوشت: كار كاغذ سازى و آنچه در آنجا نقش و نگارمى‏يابد متعلق به روم است. اين روال از قبل نيز جريان داشته تا آنكه توآن را ابطال كردى. پس اگر خلفاى پيش از تو درست رفته بودند تو خطاكرده‏اى و اگر تو درست رفته‏اى آنان خطا كار بوده‏اند حال هر يك از اين‏دو حالت را كه مى‏خواهى و دوست دارى برگزين. من براى تو هديه‏اى درخور و شايسته مقامت نيز فرستاده‏ام و دوست دارم كه كار طراز را درتمام مواردى كه پيش از اين انجام مى‏شد، به روال سابق باز گردانى. اين‏درخواست من است كه اگر آن را روا دارى از تو سپاسگزارم و نيز دستوربده كه اين هديه را - كه بسيار گرانبها بود بپذيرند.