دوران زندگى امام باقرعليه السلام

با نگاهى گذرا به دوران زندگى امام محمّد باقر در مى‏يابيم كه پيش ازوزش طوفان انقلاب كه به كار حكومت اموى پس از وفات امام باقر پايان‏داد و منجر به روى كار آمدن عبّاسيان در روزگار امام صادق شد، سكوت‏و آرامشى آكنده از خشم بر جامعه حكمفرما بوده است.
از طريق شواهدى كه از رويدادهاى زندگى آن‏حضرت در دست داريم،مى‏توان سيماى آن روزگار را بخوبى لمس كرد و نيز از وجود طوفانهاى‏سهمگين انقلاب در اينجا و آنجا آگاهى يافت.
اوّلاً: وجود پديده‏اى به نام عمر بن عبد العزيز، خليفه اموى كه‏اصلاحاتى در رأس هرم قدرت انجام داد و تا اندازه‏اى نيز به توفيقهاى‏جزئى در اين راه نائل شد. با اين همه وى، به دلايلى نتوانست كاملاً به‏موفقيّت برسد.
او بسيار دير به روى كار آمد. چون گروههاى اسلامى كه با حكومت‏اموى سر ستيز داشتند، تا عمق امّت اسلامى ريشه دوانيده بودند و فريب‏اين بازى سياسى را نمى‏خوردند. در رأس اين گروهها بايد از شيعيان‏اهل بيت‏عليهم السلام نام برد. آنان تا آنجا از بينش سياسى بر خوردار بودند كه‏عمر بن عبد العزيز يا عبداللَّه مأمون نمى‏توانستند، در آنها تأثير بگذارند.اين آگاهى سياسى شيعيان را بايد مرهون فرهنگ قرآن و معرفى حقايق‏اسلام از سوى ائمه عليهم السلام دانست. يكى از بارزترين اين حقايق آن بود كه‏حكومت نه ارثى است، نه مى‏توان از راه زور بدان دست يافت بلكه بايدبه امر و فرمان دين باشد. اين امام باقر است كه به يارانش مى‏فرمايد:ساكنان آسمان، عمر بن عبد العزيز را لعنت مى‏كنند. امام اين عبارت راپيش از رسيدن وى به قدرت بيان كرده بود.
به حديث زير توجّه فرماييد:
ابو بصير روايت كرده است كه با امام باقر در مسجد بودم كه عمر بن‏عبد العزيز وارد شد. او دو جامه رنگين در بر كرده و به غلامش تكيّه داده‏بود. امام‏عليه السلام فرمود:
" اين جوان نرمى پيشه مى‏كند و عدالت را آشكار مى‏سازد و چهار سال‏زندگى سپس مى‏ميرد و زمينيان بر او مى‏گريند و كروبيّان نفرينش مى‏كنندو نيز فرمود: در جايگاهى مى‏نشيند كه حق او نيست. سپس عبد الملك‏به خلافت رسيد و تمام كوشش خود را در آشكار ساختن عدالت به كارگرفت ". (1)
امام باقرعليه السلام عمر بن عبد العزيز را مستحق نفرين مى‏دانست چون مقام‏خلافت را كه هيچ گاه حق او نبود، اشغال كرده بود.
صحيح است كه عمر بن عبد العزيز، فدك را كه رمز مظلوميّت‏اهل‏بيت و باز گرداندن آن دليل صدق مذهب آنان در نظر مردم بود،به ايشان باز پس داد، امّا ائمه به اين امر توجّه نداشتند و آن را براى‏حسن سلوك نظام كافى نمى‏دانستند، چرا كه بنياد نظام از اساس بر باطل‏قرار داشت و ائمه همچون انبيا مى‏خواستند جامعه را از ريشه و بنياداصلاح كنند.
حديث زير از شيوه نگرش پيشتازان امّت بدانچه به خلافت عمر بن‏عبد العزيز مربوط مى‏شود، پرده بر مى‏دارد.
روزى عمر بن عبد العزيز به عامل خود در خراسان نوشت كه صد نفراز دانشمندان آن ديار را به سوى من روانه كن تا از آنان در باره روش توپرس و جو كنم. عامل وى دانشمندان را جمع كرد و اين امر را به اطلاع‏آنان رساند. دانشمندان از اجابت در خواست خليفه عذر خواستندوگفتند: ما كار و خانواده داريم و نمى‏توانيم آنها را رها كنيم عدالت‏خليفه هم اقتضا نمى‏كند كه ما را به اجبار به اين كار وادارد، ولى ما يك‏تن را به نمايندگى از ميان خود، انتخاب كرده به سوى او گسيل مى‏داريم‏وعقيده خود را به او مى‏گوييم تا به آگاهى خليفه رساند. سخن او همان‏سخن ما و نظر او همان نظر ماست. عامل خليفه موافقت كرد و آن مرد رابه نزد عمر فرستاد. چون مرد بر خليفه وارد شد، به وى سلام گفت‏ونشست. مرد به خليفه گفت: مجلس را برايم خلوت كن. خليفه گفت:چرا؟ تو يا سخن حقى مى‏گويى كه اينان تصديقت مى‏كنند و يا باطلى‏مى‏گويى كه اينان تكذيب مى‏كنند. مرد گفت: من به خاطر خودم اين‏پيشنهاد را نمى‏دهم بلكه به خاطر خود توست، زيرا من بيم دارم سخنى‏ميان ما گفته شود كه شنيدن آن تو را خوش نيايد.
خليفه به حاضران دستور داد كه مجلس را ترك گويند سپس به اوگفت: حرف بزن! مرد گفت: به من بگو اين خلافت از كجا به تو رسيده‏است؟ خليفه دير زمانى خاموش ماند. مرد گفت: آيا پاسخى ندارى؟ خليفه گفت: نه. مرد پرسيد: چرا؟ خليفه جواب داد: اگر بگويم به نص‏خدا و رسولش، دروغ گفته‏ام و اگر بگويم به اجماع مسلمانان، خواهى‏گفت ما اهل مشرق از اين امر بى‏اطلاع بوده و بر آن اجماع نكرده‏ايم و اگربگويم آن را از پدرانم به ارث برده‏ام خواهى گفت كه پدرت فرزندان‏بسيارى داشته است. پس چرا از ميان آنان تو از اين ميراث بر خوردارشده‏اى؟ مرد گفت: خدا را سپاس كه تو خود اعتراف كردى كه اين حق ازآن كس ديگرى جز توست. اكنون اجازه مى‏دهى كه به ديار خودم بازگردم؟ خليفه گفت: نه به خدا سوگند كه تو هشدار دهنده بودى. بگو تاببينم از اين پس چه مى‏گويى؟ سپس عمر گفت: من چنين ديدم كه خلفاى‏پيشين به ستم و ناروا دست مى‏آلودند، زور مى‏گفتند و غنيمتهاى‏مسلمانان را به خود اختصاص مى‏دادند حال آنكه من پيش خود پى بردم‏كه اين اعمال هيچ روا نيست. هيچ چيز و هيچ كسى در نزد خلفاى پيشين‏بدتر از مؤمنان نبود. از اين رو بود كه من پذيراى منصب خلافت شدم.
مرد پرسيد: اگر تو عهده دار اين منصب نمى‏شدى و كس ديگرى به‏خلافت مى‏نشست و همان كردار خلفاى پيشين را در پيش مى‏گرفت آياچيزى از گناهان او بر تو نوشته مى‏شد؟ عمر گفت: هرگز.
مرد گفت: پس مى‏بينم كه تو با به رنج افكندن خويش راحتى ديگرى‏را فراهم ساختى و با به خطر انداختن خويش اسباب سلامتى ديگرى رامهيّا كردى!
عمر بن عبد العزيز گفت: راستى تو عبرت دهنده بودى. مرد برخاست‏تا برود و به عمر گفت: به خدا سوگند كه اوّلين ما به دست اوّلين شماواَوسط ما به دست اَوسط شما كشته شد و سر انجام هم آخرين ما به‏دست آخرين شما كشته خواهد شد و خدا ياور ماست بر شما كه او خود مارا بس است و خوب تكيه گاهى است.
موضع امام باقرعليه السلام در برابر عمر بن عبد العزيز اين گونه بود كه ازفرصت به دست آمده در آن دوران براى تبليغ مكتب و نصيحت كارگزاران بخوبى بهره بردارى مى‏كرد. آن‏حضرت مى‏كوشيد تا بدون آنكه‏كليد نظام اموى را به رسميّت شناسد، اوضاع امّت را تا آنجا كه ممكن‏است اصلاح كند. حديث زير يكى از اين فرصتهاى به دست آمده را دربرابر ديدگان ما به نمايش مى‏گذارد:
هشام بن معاذ مى‏گويد: عمر بن عبد العزيز به مدينه آمده بود و ما نزداو نشسته بوديم. مُنادى خليفه جار زده بود كه هر كس شكايت يا تظلّمى‏دارد به درگاه آيد. پس محمّد بن على يعنى باقرعليه السلام به درگاه آمد.مزاحم، پيشكار عمر، نزد وى آمد و گفت: محمّد بن على بر در است.عمر گفت: او را داخل كن. در حالى كه عمر داشت اشك چشمش را بادست پاك مى‏كرد، امام محمّد باقر داخل شد و از وى پرسيد:
" چرا مى‏گريى؟ عمر پاسخ داد: اى فرزند رسول خدا مسائلى چند مرابه گريه واداشت. پس محمّد بن على الباقر فرمود: اى عمر! دنيا يكى ازبازارهاست برخى از اين بازار چيزى را كه بديشان سود مى‏رساند برمى‏گيرند وبيرون مى‏روند و بعضى با چيزى كه زيانشان مى‏رساند، از آن‏خارج مى‏شوند و چه بسيار مردمانى كه دنيا آنان را بمانند چيزى كه ما درآنيم، فريفت تا آنجا كه چون مرگشان فرا رسد آن را پذيرا گردند و بابارى از ملامت و سرزنش از اين دنيا بيرون شوند كه چرا براى رسيدن به‏آنچه كه در آخرت دوست مى‏داشتند، توشه‏اى بر نگرفتند و از آنچه كه ناخوش مى‏داشتند، دورى نگزيدند. گروهى، آنچه جمع كرده بودند به‏كسانى قسمت شد كه آنها را ستايش نمى‏كنند. و به سوى كسى روانه شدندكه معذورشان نخواهد كرد. پس ما به خدا شايسته‏ايم اگر به اين اعمالى‏كه به آنها غبطه مى‏خوريم بنگريم و با آنها موافقت كنيم و اگر به اين‏اعمالى كه از ارتكاب آنها مى‏ترسيم بنگريم و از آنها دست باز داريم.
از خدا بترس و در قلب خود دو چيز را قرار ده. بدانچه دوست دارى‏هنگام حضور در پيشگاه پروردگارت با تو باشد، بنگر و آن را فراروى‏خويش بگذار وبه آنچه دوست ندارى هنگام حضور در پيشگاه‏پروردگارت با تو باشد بنگر ودر جستجوى تعويض از آنها باش. به سوى‏كالايى مرو كه بر پيشينيان سودى نداشته و تو اميد دارى كه براى تو سودكند. از خدا بترس اى عمر! درها را بگشاى و در بانها را بردار و ستمديده‏را يارى كن و حقوق تباه شده مردم را به ايشان باز گردان. سپس فرمود:سه چيز است كه در شخصى باشد، ايمانش به خداوند كامل شده است...
در اين هنگام عمر بر روى زانوانش افتاد و گفت: بگو اى برخاسته ازخاندان نبوّت. امام باقرعليه السلام فرمود: آرى، اى عمر كسى كه چون خشنودشد خشنودى‏اش او را در باطل داخل نگرداند و چون خشمگين شدخشمش او را از جاده حق برون نبرد و چون قدرت يافت، به چيزى كه ازآن او نيست، دست دراز نكند.
پس عمر، دوات و كاغذ خواست و نوشت: بسم اللَّه الرحمن الرحيم‏اين نامه‏اى است مبنى بر آنكه عمر بن عبد العزيز به تظلّم محمّد بن على‏رسيدگى كرد و فدك را به او باز پس داد.
ثانياً - چنين به نظر مى‏رسد كه بنى اميّه به خاطر باز تابهاى منفى‏جريان كربلا، از كشتن خاندان على‏عليه السلام به صورت آشكار امتناع‏مى‏ورزيدند. از طرفى ائمه عليهم السلام نيز به نوبه خود شرايط را براى ايجاديك نهضت خونين مناسب نمى‏ديدند. داستان زير كه از زبان يكى ازراويان نقل شده، گواه درستى اين ادعاست.
پس از آنكه زيد بن حسن بر سر ميراث رسول خداصلى الله عليه وآله با امام باقر به‏منازعه بر خاست به قصد چاره جويى به سوى خليفه اموى (عبد الملك‏بن مروان) رفت و به وى گفت: از نزد جادوگرى دروغگو كه وانهادنش به‏صلاح تو نيست، به نزدت آمده‏ام.
عبد الملك نيز نامه‏اى به والى مدينه نوشت و به او دستور داد كه‏محمّد بن على را دست و پا بسته به درگاه او بفرستد و به زيد گفت: به‏نظرم اگر تو را مسئول كشتن او كنم، هر آينه وى را خواهى كشت؟ زيدپاسخ داد: بلى همين طور است.
امّا والى مدينه متوجّه مطلب شد و به خليفه نوشت مردى را كه تومى‏خواهى، امروز در روى زمين پارساتر و زاهدتر و پرهيزكارتر از وى‏يافت نشود. او در محراب نمازش قرآن مى‏خواند و پرندگان و وحوش دراثر شيفتگى به صدايش به گرد محراب او جمع مى‏آيند. قرائت و كتابهاى‏او همچون سرودهاى داوودى است. او از داناترين و خوش قلب‏ترين و كوشاترين مردم در كار و عبادت است. اين والى همچنين افزود:من دوست ندارم كه امير المؤمنين بيهوده گرفتار شود كه خداوند سرنوشت هيچ قومى را دگرگون نسازد مگر آنكه آن قوم سر نوشت خود رادگرگون سازند...
بدين ترتيب عبد الملك از دستور عجولانه خود انصراف حاصل كردوپس از آنكه دروغ زيد بن حسن بر او آشكار شد وى را دستگير و زنجيركرد و بدو گفت: از آنجا كه من نمى‏خواهم دست خود را به خون يكى ازشما آلوده كنم، هر آينه تو را مى‏كشتم. آنگاه نامه‏اى به امام باقر نوشت‏ودر آن گفت پسر عمويت را به نزدت مى‏فرستم، در تربيتش بكوش. (2)
از اين قصه مى‏توان پى برد كه حكام بنى اميّه تا آنجا كه ممكن بود، ازكشتن فرزندان حضرت على، به صورت آشكار، خوددارى مى‏ورزيدند.
مخالفت علنى با حكومت بنى اميّه، مسأله‏اى معروف و آشكار بود.تاريخ برخى از اين نمونه‏ها را ضبط كرده است و ما در اينجا تنها به دومورد اشاره مى‏كنيم:
1 - ديلمى در كتاب اعلام الدين، داستان جالبى نقل‏كرده است. وى‏مى‏نويسد: مردى به عبد الملك بن مروان گفت: آيا به من امان مى‏دهى؟ عبد الملك گفت: آرى. مرد پرسيد: بگو ببنيم آيا اين خلافت كه به تورسيده به نص خدا ورسولش بوده است؟ عبدالملك گفت: نه، مرد پرسيد:آيا مسلمانان بر اين اجماع كرده و به تو رضايت داده‏اند؟ عبد الملك پاسخ‏داد نه. مرد باز پرسيد: پس آيا بيعت تو به گردن ايشان است كه به‏خلافت تو راضى شده‏اند؟ عبد الملك گفت: نه. مرد باز پرسيد: آيا اهل‏شورا تو را برگزيده‏اند؟ عبد الملك گفت: نه. مرد گفت: پس آيا چنين‏نيست كه تو به زور خلافت را عهده دار شده‏اى و تمام امكانات مسلمانان‏را تنها به خود اختصاص داده‏اى؟ عبد الملك گفت: آرى چنين است.
مرد پرسيد: پس به كدامين دليل تو خود را امير المؤمنين ناميدى؟ درحالى كه نه خدا و نه پيامبرش و نه مسلمانان تو را به اميرى بر گزيده‏اند!!عبد الملك به وى گفت: از ملك من خارج شو و گرنه ترا مى‏كشم. مردگفت: اين پاسخ مردم عادل و منصف نيست. سپس از نزد او خارج شد. (3)
2 - شيخ طوسى در كتاب امالى به نقل از شيخ مفيد و او از ثمالى،حكايت ديگرى در اين باره نقل كرده است:
عبد الملك بن مروان در مكّه براى مردم سخنرانى مى‏كرد. يكى ازكسانى كه در اين مجلس حضور داشته نقل مى‏كند كه چون عبد الملك به‏پند و اندرز در خطبه‏اش رسيد. مردى در برابرش برخاست و گفت:آهسته، آهسته شما خود امر مى‏كنيد و امرى نمى‏پذيريد. نهى مى‏كنيدوخود باز نمى‏ايستيد. پند مى‏دهيد و خود پند نمى‏گيريد، پس آيا ما به‏سيره شما راه پوييم يا فرمانتان را گردن نهيم؟! اگر بگوييد از سيره ماپيروى كنيد پس جواب دهيد كه چطور مى‏توان از سيره ستمگران پيروى‏كرد و چه دستاويزى است در پيروى از گنهكارانى كه مال خدا را چون‏غنيمت دست به دست مى‏گردانند و بندگان خدا را خدم و حشم خود قرارمى‏دهند؟ و اگر بگوييد از فرمان ما اطاعت كنيد ونصيحت ما را بپذيريدپس بگوييد كه چگونه كسى كه خود محتاج نصيحت وپند است، مى‏تواندديگرى را اندرز گويد؟! يا چگونه اطاعت كسى كه عدالتش ثابت نشده‏واجب است؟ و اگر بگوييد كه حكمت را از هر جا كه باشد بايد فرا گيريم‏موعظه را از هر كس كه شنيديم بايد بپذيريم، پس چه بسيار در ميان ماكسانى كه به بيان انواع اندرزها گشاده زبان تر و به اقسام زبانها از شماشناستر باشند، پس دست از آنها برداريد و قفلهايشان را باز كنيدوآزادشان سازيد تا كسانى را كه در شهرها سر گردان ساخته‏ايد و آنان رااز خانه و كاشانه خود رانده و در بيابانها آواره كرده‏ايد باز گردند و اين‏مهم را عهده‏دار شوند. به خدا سوگند ما در امور مهم خويش از شما پيروى‏نخواهيم كرد و شما را در مال وجان و دين خود حاكم نخواهيم ساخت تابه روش ستمگران بر ما حكم برانيد. اينك ما به خويشتن بيناييم تا پيمانه‏زمان پر شود و مدّت به پايان رسد ورنج و محنت خاتمه پذيرد براى هريك از قيام كنندگان شما روزى است كه از آن گذر نتواند كرد و كتاب‏است كه به ناچار بايد آن را بخواند. هيچ خرد و كلانى در اين كتاب‏فروگذار نشده و هر چه كرده‏ايد در آن گرد آمده است و بزودى ستمگران‏خواهند دانست كه به چه جايگاهى بازگشت مى‏كنند. راوى اين ماجراگويد: در اين هنگام چند تن از ياران مسلّح خليفه بر آن مرد هجوم برده‏وى را دستگير كردند و اين آخرين اطلاعى است كه ما از اين مرد داريم‏واز آنچه پس از اين ماجرا بر سر وى آمد، نا آگاهيم. (4)
حادثة دستور هشام بن عبد الملك به حضرت باقر براى حركت ازمدينه به سوى شام از چگونگى رابطه امام با دستگاه سياسى وقت‏ومسائلى كه از آنها در فشار بود و نيز شيوه مبارزه آن‏حضرت با اين‏دستگاه پرده بر مى‏دارد. ما در اينجا به ذكر روايتى تاريخى مى‏پردازيم تاخوانندگان بتوانند در اين باره بيشتر انديشه كنند. البته در شرح اين‏واقعه، روايات و مدارك مختلفى در دست است، ولى ما روايتى را كه ازهمه مفصل تر است، برگزيده‏ايم.
از امام صادق‏عليه السلام روايت شده است كه فرمود:
" در يكى از سالها هشام بن عبد الملك به سفر حج رفت در اين سال‏محمّد بن على و پسرش جعفر بن محمّد عليهما السلام نيز به حج رفتند. امام صادق‏فرمود: سپاس خدا را كه به حق، محمّد را به پيامبرى فرستاد و ما را بدوبزرگ و گرامى داشت. ما برگزيدگان خداوند بر خلقش و بهترين بندگان‏و خلفاى او هستيم. پس خوشبخت كسى است كه از ما پيروى كند و تيره‏روز آن كه با ما به دشمنى برخيزد و ستيزه جويد.
سپس گفت: مسلمه برادرش را از آنچه شنيده بود آگاه كرد، امّا وى برما خرده‏اى نگرفت تا آنكه او به دمشق رفت و ما نيز رهسپار مدينه‏شديم. پس پيكى به عامل مدينه فرستاد مبنى بر اينكه پدرم و مرا نيز به‏دمشق بفرستد. چون ما وارد شهر دمشق شديم سه روز ما را نگه داشتندودر روز چهارم به ما اذن دخول دادند. هشام بر تخت شاهى نشسته بودوسپاهيان و ياران خاصّش، با سلاح در دو صف، بر پاى ايستاده بودند،نشانه‏اى برابر او نصب كرده بودند و پيران قوم وى، به سوى آن تيرمى‏انداختند، چون داخل شديم، پدرم جلو بود و من پشت سر او بودم،هشام پدرم را صدا زد و گفت:
اى محمّد! با پيران قومَت به سوى نشانه تير انداز. پدرم به او پاسخ‏داد: من براى تيراندازى پير شده‏ام. آيا بهتر نيست كه مرا از اين كار معاف‏دارى؟ هشام پاسخ داد: به حق خداوندى كه ما را به دين خود و پيامبرش‏عزّت بخشيد تو را معاف نمى‏كنم. سپس به پير مردى از بنى اميّه اشاره كردكه كمانت را به او بده. پدرم كمان و تير گرفت سپس تير را در چلّه كمان‏نهاد و كمان را كشيد و تير انداخت. تير درست در وسط هدف نشست.آنگاه براى دوّمين بار تيرى انداخت در اين بار سوفار تير را تا پيكان آن‏شكست و همچنين نُه تير ديگر انداخت كه يكى در دل ديگرى مى‏نشست.هشام از ديدن اين صحنه، عنان اختيار از دست داد و گفت:بسيار عالى بود! اى ابو جعفر تو ماهرترين تير انداز در ميان عرب و عجم‏هستى. چرا فكر مى‏كنى كه براى اين كار پير شده‏اى؟ آنگاه از آنچه گفته‏بود، پشيمان شد.
هشام در دوران خلافتش هيچ كس را پيش از پدرم يا بعد از او به كنيه‏صدا نكرده بود! او به پدرم توجّه كرد و اندكى به سرزير افكنده غرق درانديشه شد ومن و پدرم در برابر او ايستاده بوديم چون ايستادن ما به طول‏انجاميد پدرم خشمگين شد و هشام به عصبانيّت او پى برد. عادت پدرم‏چنان بود كه وقتى خشمگين مى‏شد، به آسمان مى‏نگريست و چنان خشم‏آلوده مى‏نگريست كه بيننده مى‏توانست غضب‏را در چهره او آشكار ببيند.چون هشام متوجّه خشم پدرم شد به او گفت: محمّد به سوى من آى.
پدرم به سوى تخت بالا رفت و من نيز به دنبالش رفتم. چون به هشام‏نزديك شد، وى برخاست و با پدرم معانقه كرد و او را در سمت راست‏خويش نشانيد. سپس با من نيز معانقه كرد و مرا هم در سمت راست پدرم‏نشانيد. آنگاه به پدرم روى كرد و گفت: اى محمّد! قريش تا هنگامى كه‏كسانى همانند تو دارد، بر عرب و عجم سرورى مى‏كند. خداوند جزايت‏دهد! چه‏كسى‏اين‏گونه‏به‏تو تيراندازى آموخت؟ ودر چند سالگى‏آموختى؟ 
پدرم فرمود: مى‏دانى كه اهل مدينه همه اين گونه‏اند. من نيز در ايام‏جوانى به تير اندازى روى آوردم و سپس آن را رها كردم و چون خليفه ازمن تقاضا كرد دو باره دست به تير و كمان بردم.