مبحث 118 طرح صالحين: «من يك درخت هستم!»

 اهمیت کاشت درخت

چنانکه گذشت وجود درخت برای انسانهای نخستین و پس از آن و به خصوص قرن اخیر که زندگی ماشینی، آلودگی های بسیاری را به همراه دارد، اهمیت فوق العاده داشته و روز به روز افزایش می یابد. با توجه به این نیاز، از ابتدای اسلام، بزرگان دین بر کاشت درخت سفارش شده و فضیلت بسیاری برای آن بیان داشته اند. در اهميت درخت و درختكاري همين بس كه از رسول خدا نقل است كه فرمود: إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَ فِي يَدِ أَحَدِكُمُ الْفَسِيلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّى يَغْرِسَهَا فَلْيَغْرِسْهَا؛ اگر قيامت بر پا شد و در دست يكى از شما نهالى بود، اگر  كمى پيش از قيامت توانست آن را بكارد، بايد بكارد.اين روایت نشانگر تاكيد و توصيه اولياء عظيم الشان اسلام: به اهميت درخت و درختكاري است. گرچه متأسفانه با پيشرفت تكنولوژي، علي رغم اهميت و نقش عظيمي كه در زندگي انسان و حيوان و طبيعت دارد، تخريب جنگل‌ها و نابودي درختان رو به افزايش است، اما جاي خوشبختي است كه بشر امروز به اين عمل زشت خود اذعان و اقرار دارد و سازمان‌هايي را براي حفظ و حراست و گسترش پارك ها و ازدياد درختان به وجود آورده است. امیر المومنین در نامه خود به مالک اشتر می فرماید: وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِكَ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِالْعِمَارَة؛ باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری خراج و مالیات باشد [چرا] که خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد.

اما باید دانست که از دیدگاه اسلام گسترش درختان و حفظ و حراست آنها نه تنها بر عهده نهادهای مسئول، بلکه وظیفه ای است که بر عهده فرد فرد جامعه اسلامی نهاده شده است و هیچ کس حق آسیب رسانی به آن را ندارد. در میان سخنان معصومان: درباره کاشت درخت به توصیه هایی بر می خوریم که قابل دقت و درخور توجه است:

1.      درخت دارای محصول

گرچه درخت سبز به خودی خود دارای فواید بسیار می باشد اما بزرگان دین بر کاشت درخت دارای محصول تاکید بیشتری نموده اند. در اکثر آیات و روایات نیز از درختانی سخن به میان آمده است که دارای میوه می باشند. چنانکه در قرآن از درختان انار، خرما، انگور، زیتون،و... سخن بمیان آمده است.

رسول خدا می فرماید: مَنْ غَرْسَ غَرْساً فَأَثْمَرَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْأَجْرِ قَدْرَ مَا يَخْرُجُ مِنَ الثَّمَرَةِ؛ هر كس درختى بنشاند و به ثمر بنشيند، خدا به اندازه‏اى كه ميوه از آن فراهم آيد به او پاداش مى‏دهد.

نقل است که روزی انوشیروان از روستایی عبور می کرد. پیرمردی را دید که نهال گردو می نشاند. انوشیروان گفت: ای پیر زمانه! درخت نشاندن تو گذشته؛ زیرا تو پیرمرد ناتوانی و درخت گردو دیر بار می دهد. پیرمرد گفت:        

کسانی که پیش از ما بودند، درخت نشاندند، ما خوردیم، ما هم می نشانیم، بعد از ما می خورند.

بیک عمر در کِشتار جهان                                   نخوردیم جز کِشته دیگران

کنونم مکافات را کار بند                                          بکاریم تا دیگران برخورند

انوشیروان، او را آفرین گفت و کیسه ای زر به او داد. پیرمرد گفت: دیگران درخت می نشانند و چند سالی زحمت می کشند تا درختشان به بار بنشیند و حاصل بدهد، درخت من چه زود به بار نشست و حاصل داد. انوشیروان که از این جمله خوشش آمده بود کیسه زر دیگری به او داد و از آنجا گذر کرد. پیرمرد گفت: برای هر درخت در هر سال یک مرتبه میوه است و من از درخت خود در یک ساعت، دو مرتبه بهره بردم و میوه چیدم.

چه زیبا است که این مسئله به عنوان یک سنت ترویج گردد و برای کاشت نهال های جدید در پارکها و خیابانها از درختان دارای محصول و متناسب با خاک آن منطقه استفاده شود تا علاوه بر فواید ذاتی درخت، مردم از محصولات آن نیز استفاده نمایند چنانکه در برخی شهرهای شمالی کشور از درختان مرکبات در کنار خیابانها استفاده نموده اند و در برخی دیگر از مناطق با درخت توت و ... محیط را صفا بخشیده اند.  

2.      آب دادن به درخت

مسلم است که کاشت درخت بدون آبیاری فایده و ثمری ندارد. به تعبیر دیگر کسانی که بر اساس دستور اسلام اقدام به کاشت درخت می کند اما در رسیدگی و آبیاری آن کوتاهی می نمایند و موجب خشک و بلا استفاده شدن درختان می شوند، نمی توانند انتظار ثوابی را که اولیای دین: بر آن تصریح نموده اند، داشته باشند. امام صادق می فرماید: خُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَكُلِّفَ غَرْسَهَا وَ سَقْيَهَا وَ الْقِيَامَ عَلَيْهَا؛درخت براى او (انسان) آفريده شده است، و او مكلّف است كه آن را در زمين بنشاند و آب دهد و به آن رسيدگى كند.

همانگونه که از سخن حضرت نیز نمایان است آبیاری و حفاظت از درختان مخصوص افراد خاص نیست و وظیفه ای است انسانی که هر جا درخت تشنه ای مشاهده کرد در آب دادن آن کوتاهی نکند مگر آنکه آن درخت درون ملک خصوصی کسی باشد که مسلم حضور در آن نیاز به اجازه صاحب آن خواهد داشت.

چنانکه در ادامه نیز به آن نکته اشاره خواهیم نمود کاشتن درخت، نوعی صدقه است. رسول خدا با اشاره به این مطلب، تاکید می نماید صدقه بودن کاشت درخت به شرطی است که همراه با حفاظت و نگهداری باشد _ که آبیاری نیز جزیی از آنست_ تا موجب ثمردهی شود. مسلم است که با چنین شرطی است که هر ثمر و میوه ای در پیشگاه خداوند متعال در حکم صدقه است: مَن تَصب شَجَرَةً وَ صَبَرَ عَلى حِفظِها وَالقيامِ عليها حَتّى تَثمَرَ كانَ لَهُ في كُلِّ شَی­ءٍ يُصابُ مِن ثَمَرِها صَدَقَةٌ عِندَ الله

.3. حفظ و نگهداری از درختان

برخی بر این باورند که حفظ درختان تنها بر عهده صاحبان آنست و اگر درختی، صاحب مشخصی نداشت و یا جزء مراتع و جنگل ها بود هر نوع کاری را می توان با آن نمود. متاسفانه چنین افرادی نه تنها به خود اجازه بریدن درختان جنگلی را می دهند و از چوب آن در جهت منافع خود استفاده می کنند بلکه با خوشحالی از چنین اقدامی، زمین  های آن را که جزء منابع طبیعی و سرمایه ملی و یا بهتر بگوییم سرمایه جهانی است برای کشت و زرع و گاه ساختمان سازی استفاده می نمایند. برخی دیگر نیز جنگل را مکانی متعلق به خود دانسته و علاوه بر آنکه شاخه های سبز درختان را برای دقایقی تفریح، می کَنند و از برای افروختن آتش استفاده می کنند، بدون هیچگونه احساس مسئولیتی آتش افروخته را رها می کنند و این بی مسئولیتی عامل آتش سوزی در جنگل و نابودی دهها و صدها هکتار از درختانی می شود که نه تنها برای انسانها فعلی بلکه برای نسلها آینده نیز می باشد. اسلام شدیدا با چنین طرز تفکری _ که متاسفانه در زمان فعلی رواج بیشتری یافته است_ مبارزه کرده، از 14 قرن پیش که سخنی از دود ماشین ها و کارخانجات و اهمیت حفظ محیط زیست و غیره نبوده است، بر حفظ درختان تاکید فراوان نموده آن را تکلیفی بر عهده همگان دانسته است.

امیرالمومنین در وصیتی که نسبت به اموال شخصی خود دارد می فرماید: هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ فِي مَالِهِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِيُولِجَهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ يُعْطِيَهُ بِهِ الْأَمَنَة... وَ يَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِيَ لَهُ وَ أَلَّا يَبِيعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِيلِ هَذِهِ الْقُرَى وَدِيَّةً حَتَّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاسا؛ اين دستورى است كه بنده خدا على بن ابى طالب، امير مؤمنان نسبت به اموال شخصى خود، براى خشنودى خدا، داده است، تا خداوند بواسطه آن وارد بهشت کرده، و آسوده‏اش گرداند.... و با كسى كه اين اموال در دست اوست شرط مى‏كنم كه اصل مال را حفظ كرده تنها از ميوه و درآمدش بخورند و انفاق كنند، و ه رگز نهال‏هاى درخت خرما را نفروشند، تا همه اين سرزمين[ يك پارچه] زير درختان خرما قرار گيرد كه راه يافتن در آن دشوار باشد.

شاید علت این امر آن باشد که درخت، نعمتی است الهی که چند روزی در دست ما به امانت سپرده شده است و چنان که گذشتگان آن را برای ما حفظ و نگهداری نموده اند ما نیز مکلفیم در حفظ آن بکوشیم.

4.      درختکاری صدقه جاریه

دین مبین اسلام برای آنکه اهمیت درختکاری را برای مسلمانان صدر اسلام و پس از آن ملموس تر بیان نماید کاشت درخت قابل محصول را نوعی صدقه معرفی می نماید. شاید این عنایت شرع مقدس اسلام از آن جهت است که همانند صدقات مالی، کاشت درخت و نیز حفاظت و نگهداری از آن به صورت یک برنامه همیشگی در زندگی مسلمانان جاری باشد و مسلمانان این برنامه را جزیی از برنامه های خود تلقی نمایند و از آن غافل نگردند. رسول خدا  می فرماید: مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَغْرِسُ غَرْساً أَوْ يَزْرَعُ زَرْعاً فَيَأْكُلُ مِنْهُ إِنْسَانٌ أَوْ طَيْرٌ أَوْ بَهِيمَةٌ إِلَّا كَانَتْ لَهُ بِهِ صَدَقَةً؛ هيچ مسلمانى نيست كه درختى را در زمين بنشاند يا زراعتى را كشت كند، و انسان يا پرنده يا چرنده‏اى از آن بخورد، مگر اينكه براى او صدقه‏اى محسوب شود.

طبق سخنان پیشوایان دین وقف نیز نوعی صدقه جاریه است. به همین علت معصومان : به پیروان خویش تعلیم نموده اند تا با وقف درختان این صدقه را ابدی نمایند.

امام باقر  نقل می فرماید که حضرت زهرا  برای هفت باغی که داشت وقف نامه نوشت و تولیت آن را به حضرت علی و سپس امام حسن  و امام حسین و نسل بعد نسل سپرد و مقداد و زبیر را نیز برای این امر شاهد گرفت.بارها بر این نکته تاکید شده است که در گذشته با وقف حتی یک درخت، برای حضور نوجوانان جذابیت ایجاد می کرده اند. هم اکنون نیز می توان درخت یا درختانی را وقف مسجد نمود تا مسجدی ها از میوه های آن استفاده نمایند یا از درآمد آن برای جوانان و نوجوانان مسجدی ایجاد انگیزه و تنوع نمود.

5.      منفعت اخروی درختکاری  

اهمیت کاشت و نگهداری درخت تا بدانجاست که در روایات تصریح شده است کسی که درخت بکارد علاوه بر نفع در زمان حیات، پس از مرگ نیز از آن بهره خواهد بود چنانکه امام صادق  می فرماید: سِتَّةٌ تَلْحَقُ الْمُؤْمِنَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَلَدٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ يُخَلِّفُهُ وَ غَرْسٌ يَغْرِسُهُ وَ قَلِيبٌ يَحْفِرُهُ وَ صَدَقَةٌ يُجْرِيهَا وَ سُنَّةٌ يُؤْخَذُ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ؛ شش چيز بعد از وفات مؤمن به او ملحق شده [و به او فايده می دهد]: فرزندى كه برايش طلب آمرزش كند، قرآنی كه او از خود به يادگار گذاشته و پس از مرگش خوانده مى‏شود، درختى كه كاشته، چاه آبى كه حفر نموده [و وقف كرده]، صدقه جاريه‏اى كه از خود به جا گذارده است، روش نيكوئى كه پس از مرگش مردم به آن عمل مي كنند.

 بر اساس این کلام شریف تا هر زمان که مردم از یک درخت بهره برند، ثواب و پاداش برای صاحب آن درخت یا کسی که آن را کاشته است نوشته می شود. این پاداش فوق العاده نشان از جایگاه ویژه درختکاری از منظر اسلام دارد.

6.      تاثیر نیت در کاشت درخت

گرچه روایات متعدد درباره کاشت درخت حکایت از تاثیر مادی و معنوی این عمل دارد؛ اما نباید از این نکته غافل شد که هر کاشت درختی نمی تواند دارای اجر و پاداش باشد بلکه چنانکه نیت در هر عملی موثر است در درختکاری نیز اثرگذار بلکه موجب تاثیر معکوس است چنانکه کاشت یک درخت با نیت گناه و در راستای معصیت دنیا و آخرت انسان را نابود می کند. امام باقر می فرماید: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ  فِي الْخَمْرِ عَشَرَةً غَارِسَهَا وَ حَارِسَهَا وَ عَاصِرَهَا وَ شَارِبَهَا وَ سَاقِيَهَا وَ حَامِلَهَا وَ الْمَحْمُولَةَ إِلَيْهِ وَ بَائِعَهَا وَ مُشْتَرِيَهَا وَ آكِلَ ثَمَنِهَا رسول خدا در مورد شراب، ده نفر را لعنت نموده است: كسى كه درخت آن را غرس كند، و كسى كه از درخت آن نگهدارى نمايد، و كسى كه انگور را برای گرفتن آب آن بفشرد، و كسى كه آن را بنوشد، و كسى كه ساقى آن شود، و كسى كه آن را حمل كند، و كسى كه [شراب] براى او حمل شود، و كسى كه آن را بفروشد، و كسى كه آن را بخرد، و كسى كه بهاى آن را بگيرد.نکته دیگر اینکه در روایات بر این نکته تصریح شده است که زراعت و درختکاری را تنها برای تصاحب و ازدیاد ثروت، و اظهار بزرگی و فضل نسبت به دیگران نکارید بلکه در کنار تلاش برای تامین معاش خانواده و زندگی، نیت های الهی را نیز مد نظر بگیرید. امام زین العابدین  می فرماید: مَا أَزْرَعُ الزَّرْعَ لِطَلَبِ الْفَضْلِ فِيهِ وَ مَا أَزْرَعُهُ إِلَّا لِيَتَنَاوَلَهُ الْفَقِيرُ وَ ذُو الْحَاجَةِ ...؛ كشت را براى درآمد بيشتر نمى‏كارم، بلكه براى آن مى‏كارم تا فقير و نيازمند از آن بهره‏مند شوند.به همین خاطر در تاریخ ثبت است که آن بزرگوار درختان بسیار می کاشت و آن را وقف می نمود. حضرت علی در وصیتش به امام حسن می فرماید: وَ يَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِيَ لَهُ وَ أَلَّا يَبِيعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِيلِ هَذِهِ الْقُرَى وَدِيَّةً حَتَّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاسا؛ و با كسى كه اين اموال در دست اوست شرط مى‏كنم كه اصل مال را حفظ كرده تنها از ميوه و درآمدش بخورند و همانگونه[ اسلام] امر نموده است، انفاق كنند، و هرگز نهال‏هاى درخت خرما را نفروشند، تا همه اين سرزمين يك پارچه به گونه‏اى زير درختان خرما قرار گيرد كه راه يافتن در آن دشوار باشد.

7.      قطع درختان ممنوع

در منابع روایی اسلام، از قطع درختان به شدت منع شده است. اهمیت این مسئله بحدی است که رسول خدا  همواره به رزمندگان اسلام سفارش می نمود، تا در صورت پیروزی بر دشمن نکاتی را مد نظر قرار دهند که یکی از آنها پرهیز از قطع درختان یود. امام علی نقل می فرماید: هنگامی که رسول خدا گروهی را به جهاد می فرستاد، به آنان چنین رهنمود می داد: انطلقوا بسم الله ...لا تقتلوا وليدا طفلا ولا امرأة ولا شيخا كبيرا ، ولا تغورن عينا ولا تعقرن شجرا إلا شجر يمنعكم قتالا أو يحجز بينكم وبين المشركين؛با نام خدا حرکت کنید ... مبادا به کشتن زنان، پیران و کودکان مبادرت نمایید و؟؟؟؟ و از قطع درختان بپرهیزید ؛ مگر درختی مانع جنگ یا مانع بین شما و مشرکین باشد.

اینکه آن بزرگوار پس از سفارش بر رعایت کودکان، زنان، و پیران، بر حفظ درختان و عدم قطع آنها در حین جنگ تاکید می فرماید، حکایت از اهمیت وجود درخت از دیدگاه اسلام است.

امام صادق می فرماید: لَا تَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَيَبْعَثَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْعَذَابَ صَبّاً؛ درختان مثمر[که قابلیت میوه دادن دارند] را قطع نکنید چرا که خداوند عذاب ... را بر شما فرو خواهد فرستاد.