چالش‌ها و دستاورد‌های ورزش ایران پس از انقلاب شکوهمند اسلامی

ورزش ایران در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همواره دارای فراز و فرود‌هایی بوده است هم در زمینه قهرمانی و هم در بعد همگانی. البته افزایش اماکن و تاسیسات ورزشی در طی این سال‌ها همواره رو به رشد بوده اما برخی چالش‌ها در طی این سال‌ها مانع دست‌یابی به افتخارات بیشتری در ورزش ایران شده است.

انقلاب اسلامی ایران در حالی به وقوع پیوست که جامعه جهانی گذار به عصر مدرنیته را تجربه می کرد. با پیچیده شدن نظام صنعتی و پویایی فناوری های نوین؛ عصر الکترونیک و عصر ارتباطات در ادبیات جامعه شناختی انسان معاصر شکل گرفت و به دگرگونی و پیچیده تر شدن پدیده های اجتماعی از جمله "ورزش" ختم شد.

ورزش به عنوان دومین پدیده فراگیر اجتماعی بعد از مذهب در جهان، نسبت مشخصی با شرایط اجتماعی، جغرافیایی، زیستی، اقتصادی و سیاسی جوامع مختلف دارد. چونان که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 ورزش ایران نیز وارد عصر جدیدی شد.

نگاهی آماری به عملکرد نظام ورزش ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی می تواند، تصویر روشنی از چالش ها و دستاوردهای این حوزه پدید آورد. بر کسی پوشیده نیست که تفکرات و شخصیت‌های اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) در این انقلاب حضور برجسته‌ای داشتند. چونان که این انقلاب، با نام انقلاب خمینی شناخته می‌شود. پس نگاهی به اندیشه‌های بنیانگذار انقلاب اسلامی می‌تواند روشنگر رویکرد انقلاب به پدیده های مختلف از جمله ورزش باشد.

ورزش در کلام بنیانگذار انقلاب

در آثار امام خمینی (ره) 95 بار واژه ورزش بکار رفته که مشهورترین آن این جمله است: "من خودم ورزشکار نیستم اما ورزشکارها را دوست دارم". امام خمینی (س) در هر دیداری که با ورزشکاران رشته‌های مختلف داشتند، نکاتی را یادآور می‌شدند که برای ورود به بحث اصلی این گزارش ذکر هفت نمونه از آنها خالی از لطف نیست:

1- شما اگر دقت کنید در حال جامعه ها و طبقات جامعه می بینید که آنهایی که در عیش و عشرت می‌گذرانند، حقیقتاً عیش و عشرت نیست؛ بدن‌ها افسرده، روح‌ها پژمرده و کسالت سرتا پای آنها را گرفته است. اگر دو ساعت عشرت می کنند، بیست و دو ساعت در ناراحتی او هستند و آنهایی که اهل خدا هستند، توجه به خدا دارند، ورزش جسمی می‌کنند و ورزش روحی؛ آنها در تمام مدت، اشخاصی هستند که پژمردگی در آنها نیست و افسردگی در آنها نیست، و این یک نعمتی است از خدای تبارک و تعالی، که خداوند نصیب همه بکند، ان شاءالله (صحیفه امام، ج16، ص80-81)

دیدار ورزشکاران با امام (ره)

2- ورزشکارها همیشه این‌طور بودند که یک روح سالمی داشتند، از باب اینکه توجه به شهوات نداشتند، توجه به لذات نداشتند، توجه به یک فعالیت جسمی داشتند که عقل سالم در بدن سالم است. (صحیفه امام، ج16، ص80)

3- از خدای تبارک و تعالی خواهانم که شما جوان‌ها را که ذخیره این کشور هستید و مایه امید ملت و اسلام هستید هرچه بیشتر موفق کند که در همه ابعاد انسانی ورزش کنید. یک بعدش این بعدی است که شما متخصص در آن هستید و امید است که بعدهای دیگری هم که انسان دارد و انسانیت دارد در شما رشد کند. (صحیفه امام،ج16،ص80)

4- شما نمونه باشید در کشورهای دیگر، که شماها از جمهوری اسلامی هستید. ما امروز احتیاج به این داریم که اسلام را در هر جا تقویت کنیم و در هر جا پیاده کنیم و از مملکت خودمان اسلام را به جاهای دیگر به آن معنایی که در مملکت الآن حاصل شده است صادر کنیم و یکی از وجه صدورش همین شما جوان‌ها هستید که در سایر کشورها می‌روید و جمعیت‌های زیادی به تماشای شما می آیند به تماشای قدرت‌های شما می‌آیند. باید طوری بکنید که این جمعیت‌های زیاد را دعوت کنید عملاً به اسلام. در اعمالتان، در رفتارتان، در کردارتان طوری باشید که نمونه باشد برای جمهوری اسلامی، و جمهوری اسلامی با شما به جاهای دیگر هم ان شاءالله برود. (صحیفه امام،ج16،ص81)

5- مملکت ما همان طوری که به علما و دانشمندان احتیاج دارد، به این قدرت شما هم احتیاج دارد این قدرت وقتی با ایمان باشد وقتی که زورخانه با قرآن باشد، با ایمان باشد، پشتوانه یک ملت است. وقتی قهرمان‌ها، قهرمانهای اسلامی باشند، پشتوانه یک ملت هستند، بازوی یک ملت هستند. (صحیفه امام، ج8، ص34)

6- حضرت علی - علیه السلام- که در هر جا می‌رویم اسم او هست، پیش فقها وقتی می‌رویم فقه علی، پیش زاهدها وقتی که می رویم زهد علی، پیش صوفی‌ها وقتی که می رویم آنها هم می‌گویند تصوف علی، پیش ورزشکاران هم که می رویم آنها هم می‌گویند که علی و با اسم علی شروع می‌کنند... و من امیدوارم که شما ورزشکارها همان طوری که قدرت بدنی برای خودتان تحصیل می‌کنید، و ماشاءالله با بازوهای ستبر اینجا الآن نشسته‌اید و من هم خیلی خوشم می آید، همان طور به علی-علیه السلام- اقتدا کنید در آن مطالبی که او داشته؛ در آن زهدی که او داشته در آن تقوایی که او داشته است. (صحیفه امام،ج7،ص263-264)

ورزش در قانون اساسی انقلاب

حدود چند ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی برگزار و اعضای منتخب از ۲۸ مرداد شروع به تدوین قانون اساسی کردند. در ۲۴ آبان ۵۸ کار تدوین به پایان رسید و دو روز بعد (۲۶ آبان ۵۸) اعلام عمومی شد. همه پرسی قانون اساسی در ۱۱ آذر برگزار شد و با رای اکثریت ملت به تصویب نهایی رسید.

بر اساس بند سوم اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف است برای آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه در تمام سطوح، همه امکانات خود را به کار برد.

ورزش همگانی در پارک

** ورزش همگانی بعد از انقلاب

در جهان امروز ورزش پدیده‌ای است که می‌تواند پویایی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک کشور را به همراه داشته باشد تا جایی که بسیاری از کشورها محور برنامه توسعه خود را به ورزش متمرکز کرده‌اند. توسعه تربیت بدنی و ورزش همگانی در کشور می‌تواند زمینه پویایی و نشاط اجتماعی را به همراه بیاورد و سرمایه‌گذاری در حوزه درمان و بهداشت را کم کند و به کاهش مصرف دارو منجر شود. با وجود اینکه هرم سنی جامعه ایران جوان است، طبیعتا پویایی در حوزه ورزش همگانی و قهرمانی انتظار غیرمعقولی نیست.

ورزش با کارکردهای های مختلف می‌تواند به جامعه پذیری افراد بر اساس ارزش های مسلط جامعه کمک بسیار زیادی کند. از این رو کشورهای توسعه یافته نقش محوری را برای ورزش در توسعه کلان کشور در نظر می‌گیرند. نگاهی به آمار منتشر شده شده بر اساس شاخص‌های کلان و اهداف کمی ورزش همگانی می‌تواند چشم انداز مناسبی را در اختیار ما قرار دهد. اگر چه این آمار به صورت مستند برای سال های گذشته وجود ندارد و یا به سبب تخمین های نادرست غیر منطقی به نظر می رسد اما تکیه بر اصول آماری پنج سال گذشته می تواند تاحدی وضعیت ورزش همگانی را در کشور روشن کند.

عملکرد شاخص‌های کلان و اهداف کمی ورزش همگانی

آمار تفکیکی ورزشکاران سازمان یافته و نیافته سال 1392 کل کشور

جمع کل سازمان یافته مرد: 441647 نفر

جمع کل سازمان یافته زن: 537069 نفر

جمع کل سازمان یافته: 978716 نفر

جمع کل سازمان نیافته: 16099435 نفر

جمع کل سازمان یافته و نیافته: 17087151 نفر

جمعیت کل کشور بر اساس سرشماری سال 1392، 77176930 نفر

تعداد ورزشکاران سازمان یافته و سازمان نیافته به درصد نسبت به کل جمعیت کشور: 22.1 درصد

میزان تغییر نسبت به سال گذشته: 1.83 درصد رشد

نقاط قوت:

1- وجود تشکیلات تربیت بدنی در بعضی از دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی

2- وجود کمیسیون ورزش همگانی در کمیته ملی المپیک

3- وجود هیات‌های ورزش همگانی و ورزش‌های روستایی عشایری در روستاهای مختلف

4- تبلیغات گسترده در رسانه‌های مختلف بویژه صداوسیما

5- تمایل ساکنان مناطق شهری و روستایی در اجرای فعالیت‌های ورزش همگانی

نقاط ضعف:

1- ناکافی بودن امکانات و تجهیزات ورزش عمومی

2- پایین بودن بودجه اختصاصی به حوزه ورزش‌های همگانی

3- فقدان ارتباط بین‌المللی مناسب جهت توسعه ورزش همگانی

4- فقدان نظام جامع آماری و اطلاعات بروز و پویا در زمینه مشارکت مردم و سازمان‌های درگیر

5- فقدان یک مکانیزم همکاری و هماهنگی بین بخش‌های سازمانی

6- کمبود منابع نیروی انسانی متخصص در زمینه مدیریت استراتژیک ورزش

7- توزیع نامتقارن امکانات ورزشی در سطح کشور

8- مشارکت اندک و حداقلی زنان بویژه در مناطق روستایی به علت عوامل فرهنگی

فرصت‌ها:

1- ساختار جمعیتی جوان کشور

2- تاکید آموزه‌های دینی و فرهنگی در توسعه ورزش

3- قانون اساسی و تاکید بر تربیت بدنی رایگان

4- تاکید مسئولان بلندپایه کشور بویژه مقام معظم رهبری بر توسعه ورزش همگانی

5- فرهنگ‌سازی از طریق رسانه‌های مکتوب، مجازی و تصویری در جهت توسعه این ورزش

6- آب و هوای مناسب و وجود فضای طبیعی مثل رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و دشت‌ها و پارک‌های جنگلی برای توسعه‌ ورزش‌هایی نظیر شنا، کوهنوردی، پیاده‌روی، ماهی‌گیری و...

7- افزایش نرخ مشارکت مردم در ورزش‌های همگانی و تفریحی در سال‌های اخیر

تهدید‌ها:

1- تغییر در سبک زندگی مردم و استفاده بیش از حد ماشین‌ها و فناوری‌ها در انجام کارها‌ی روزانه

2- چالش‌های فرهنگی فراروی مشارکت بیشتر بانوان در ورزش

3- پایین بودن سرانه فضای سبز در کشور

4- مشکلات اقتصادی و گران بودن هزینه‌های ورزش در سبد هزینه‌های خانوار

5- رواج فرهنگ فردگرایی و توجه به نیازهای فردی

6- تنوع نژادها، قومی و زبانی و نیازها متفاوت و نگرش‌های متفاوت به ورزش در سطح کشور

7- نگرش مردسالارانه به فعالیت‌های بدنی و ورزش

8- توجه بیش از حد و غیر متعارف به ورزش قهرمانی و حرفه‌ای

9- وجود هوای آلوده در شهرهای بزرگ و عدم امکان توسعه ورزش همگانی

ورزش همگانی

سهم ورزش همگانی در صرفه‌جویی اقتصادی و سبد خانوار

در صورت رواج ورزش همگانی در کشوری مثل استرالیا به ازای هر نفر 125 دلار صرفه‌جویی اقتصادی می‌شود. این رقم در کشوری مثل آمریکا 1900 دلار است. یعنی اگر ملت آمریکا در سال قدم بزنند، 7.3 میلیارد دلار صرفه‌جویی اقتصادی می‌شود. این گزارش سازمان بهداشت جهانی است که هزینه درمان چاقی در کشورهای مختلف از جمله ایران بین 2 تا 7 درصد هزینه‌های درمان ملی را شامل می‌شود. در اروپا با وجود 800 هزار باشگاه حرفه‌ای کمتر از 10 درصد هزینه‌های مردم این قاره به ورزش باشگاهی اختصاص یافته است. سهم مخارج ورزش در کشورهای کانادا و نیوزیلند تقریبا یک درصد از تولید ناخالص داخلی است و در کشورهایی نظیر استرالیا، کانادا، نیوزلند، انگلیس و آمریکا بین 100 تا 300 دلار است. در حالی که کل هزینه مصرف شده توسط خانوارهای ایران برای ورزش، تفریحات سالم و سرگرمی معادل 328 میلیون دلار تخمین زده شده است.

در دولت تدبیر و امید در راستای تحقق منویات مقام معظم رهبری و تاکیدات ریاست جمهوری مبنی بر لزوم توسعه ورزش همگانی و با بهره‌گیری از ابزارهای قانونی در این زمینه، تدوین برنامه‌های بلندمدت متناسب با سند چشم‌انداز 20 ساله در دستور کار وزارت ورزش و جوانان قرار گرفته است. وزارت ورزش با تنظیم، نظارت و برنامه‌ریزی عملیاتی در حوزه ورزش همگانی فدراسیون‌ها، تشکیل معاونت توسعه ورزش همگانی و ایجاد ردیف بودجه مستقل جهت توسعه و تعمیم ورزش همگانی در فدراسیون‌های مختلف و اداره کل استان‌ها اقدامات موثری را در این حوزه انجام داده است. بر اساس برنامه راهبردی توسعه ورزش همگانی چشم‌انداز این حوزه به ارتقای سلامت تن و روان و ترویج نشاط در جامعه با دو هدف کیفی و کمی خلاصه می‌شود. نهادینه شدن ورزش و فعالیت‌های بدنی در بین آحاد و اقشار جامعه هدف کیفی، و افزایش میزان مشارکت آحاد مردم در ورزش همگانی هدف کمی در این راستا عنوان شده است.

برنامه عملیاتی وزارت ورزش برای توسعه ورزش همگانی

1- سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و نظارت کلان بر توسعه ورزش همگانی

2- توسعه محیط حقوقی

3- حمایت از توسعه ورزش‌های همگانی و ورزش‌های روستایی و بازی‌های برون محلی

4- ارتقای فرهنگ عمومی ورزش در جامعه

5- گسترش زیرساخت‌های عمومی

6- مشارکت در اجرای برنامه‌های ورزشی با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

سهم مشارکت سایر دستگاه‌های اجرایی در توسعه ورزش همگانی

1- وزارت آموزش و پرورش، 13 تکلیف

2- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 17 تکلیف

3- وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 17 تکلیف

4- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 34 تکلیف

5- شهرداری‌ها، 14 تکلیف

6- سازمان بسیج کشور، 15 تکلیف

7- نیروهای مسلح، 18 تکلیف

8- سازمان صداوسیما، 18 تکلیف

**ورزش قهرمانی بعد از انقلاب

ورزش قهرمانی نسبت مشخصی از فضای ورزش همگانی در جوامع مختلف را تشکیل می‌دهد. توسعه هدفمند، پویا ورزش قهرمانی می‌تواند دستاوردهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بسیار زیادی را داشته باشد. نرخ گردش مالی بازار ورزش قهرمانی در جهان امروز بیش از حجم مبادلات پولی در حوزه صنعت خودروسازی و یا ساخت جنگ‌افزارهای نظامی است. توسعه صنعت توریسم، توسعه زیرساخت‌های ملی نظیر ورزشگاه‌ها، صنایع حمل و نقل و... در کنار صرفه‌جویی ارزی و اقتصادی از جمله مهم‌ترین دستاوردهای توسعه ورزش قهرمانی در کشورهای مختلف است چونانکه بسیاری از جوامع، محور برنامه توسعه اقتصادی خود را بر گسترش ورزش قهرمانی متمرکز کرده‌اند. در حوزه اجتماعی نیز معمولا قهرمانان ورزشی به عنوان الگوهای اجتماعی می‌توانند نقش موثری در تحولات ایفا کنند. همان طور که جهان پهلوان تختی نقش چشمگیری در مبارزه با استبداد حکومت پهلوی و شکل‌گیری جریان‌های انقلابی ایفا کرد.

المپیک نانجینگ

نگاهی به تاریخ ورزش‌های قهرمانی در ایران نشان می‌دهد اگرچه استعدادهای زیادی در این مرز و بوم طلوع کردند اما همچنان ساختار ورزش ایران از وجود یک نظام هدفمند و توسعه همه جانبه در این حوزه رنج می‌برد به طوری که احساس می‌شود نگاه مسئولان به ورزش قهرمانی بیشتر معطوف به بازی و سرگرمی است تا یک صنعت نظام‌مند برای پویایی کشور. اگر شرکت شمشیرباز ایرانی در المپیک 1900 پاریس را در کتب رسمی بازی‌های المپیک و دائره‌المعارف شرکت کنندگان بازی‌های المپیک نقطه آغاز فعالیت‌های ورزش قهرمانی ایران در نظر بگیریم، سابقه حضور نمایندگان ایران در مسابقه‌های قهرمانی (البته با نام پرشیا) به 115 سال می‌رسد.

از آنجایی که به دلیل مخاطب محور بودن رویکرد مسئولان ورزش کشور در سال‌های گذشته بیشتر بودجه حوزه ورزش قهرمانی و همچنین سایر اعتبارات نهادهای سرمایه‌گذار در ورزش به فوتبال اختصاص یافت، دستاوردهای ورزش قهرمانی ایران را در دو حوزه فوتبال و غیر فوتبال بررسی می‌کنیم.

فوتبال ایران بعد از انقلاب

سه دوره حضور در جام جهانی، سال های ۱۹۹۸، ۲۰۰۶، ۲۰۱۴

چهار عنوان سومی در جام ملت‌های آسیا: ۱۹۸۰، ۱۹۸۸، ۱۹۹۶، ۲۰۰۴

سه دوره قهرمانی در رقابت های فوتبال بازی های آسیایی 1990، 1998 و 2002

ورزش پس از انقلاب در بازی‌های آسیایی

دو قهرمانی سال‌های ۱۹۹۰، ۱۹۹۸

جدول مقایسه آماری 9 دوره بازی‌های آسیایی (1389 - 1361 خورشیدی) برابر با (2014 -1982 میلادی)

ورزش پس از انقلاب در بازی‌های المپیک

مراسم افتتاحیه المپیک لندن

** حوزه عمرانی ورزش در پس از انقلاب

از بدو تاسیس شرکت توسعه و تجهیز اماکن ورزشی ایران تاکنون حدود 300 پروژه ورزشی در سطح کشور افتتاح شده است. پروژه‌ها فضایی بالغ بر 532338 متر مربع فضای سرپوشیده و 1295337 مترمربع فضای ورزشی روباز به سرانه قبلی اضافه کرده و جمعا 243 سانتی‌متر مربع سرانه ورزشی ایران را افزایش داده است. در این میان ساخت 18 استادیوم 15 هزار نفری و همچنین 8 سالن مسابقاتی 6 هزار نفری به عنوان شاخص‌های بهره‌برداری از فضای ورزشی با قابلیت بهره‌برداری تخصصی حائز توجه است. ضمن اینکه تعداد 4 پیست دوچرخه‌سواری، 2 استخر قهرمانی، 3 سالن تخصصی دوومیدانی، 4 استادیوم با ظرفیت 5 هزار نفر نیز در لیست این پروژه‌های ورزشی تخصصی دیده می‌شود. شرکت توسعه اماکن ورزشی هم‌اکنون در حال اجرای 295 پروژه ورزشی است. این پروژه‌های نیمه تمام شامل 12 استادیوم 15 هزار نفری و بزرگتر، 11 سالن 6 هزار نفری، 9 پیست تخصصی دوچرخه‌سواری، 12 سالن تخصصی دوومیدانی و 40 استادیوم 5 هزار نفری است. این مجموعه به همراه 211 پروژه باقی مانده دیگر جمعا 4292220 متر مربع فضای ورزشی تخصصی در سطح استان‌های منتخب ایجاد کرده و در صورت اجرای نهایی، سرانه ورزشی کشور را 572 سانتی‌متر مربع افزایش می‌دهد.

ورزش ایران در پس از انقلاب 1357 دستاوردهای زیادی را در حوزه های مختلف به ارمغان آورد و بارها با اهتزاز پرچم مقدس جمهوری اسلامی ایران موجب افتخار و غرور ملی شد. با این حال به نظر می رسد مرز پرگهر ایران توانایی فتح قله های رفیع تر در حوزه ورزش را دارد. قله هایی که قطعا با همدلی وحدت می تواند برای ایران به ارمغان بیاید. توسعه ورزش می تواند سلامت نسل های آتی ایران را تضمین کند، به صرفه جویی ارزی و توسعه اقتصادی کمک و زیرساخت های عمرانی را در سطح کشور افزایش دهد. اهدافی که قطعا با روحیه انقلابی مردم و مسئولان این آب و خاک دور از دسترس نیست.

با وجود موفقیت ها و دستاوردهایی که ورزش ایران در حافظه تاریخی ملت به یادگار گذاشته است، متاسفانه ضعف در حوزه مستندسازی فعالیت های جامعه ورزش ایران کاملا مشهود است. چونان که ما برای دستیابی به همه اطلاعات و ارقام برای تدوین این گزارش با بی مهری برخی مسئولان و محدودیت های زیاد روبرو شدیم. امید است که با توجه به تغییر ساختار سازمان تربیت بدنی به وزارت ورزش، برنامه مستند سازی هزینه ها و چالش ها و دستاوردهای مجموعه بزرگ ورزش کشور نیز در دستور کار قرار بگیرد.