رویدادهای روز شانزدهم

بازخوانی روزنامه های 16 بهمن 1357

بدون شک 16 آبان 1357 در جراید کشور روز بیم و امید است. همه چیز در این روز به بحث پیرامون معرفی دولت موقت و شورای انقلاب از سوی امام خمینی باز می گردد. تقریبا برای همگان مسجل گشته است که مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت خواهد بود اما گمانه زنی ها پیرامون نوع برخورد این دولت با دولت بختیار و ارتش همچنان ادامه دارد. مردم ایران هم به شکل ویژه ای حوادث را دنبال می کنند و فعالانه در صحنه حضور دارند.

روزنامه کیهان شماره 10630 خود را با تیتر احتمال معرفی نخست وزیر دولت انقلاب آغاز می کند: «امام رئیس دولت موقت را احتمالا امروز معرفی می کند» و در تیتر اصلی می نویسد: «مبارزه شدید پشت پرده». اما روزنامه اطلاعات در شماره 15777 تیتر اصلی خود را به مهندس بازرگان اختصاص می دهد: «بازرگان نخست وزیر حکومت انقلابی» این روزنامه در توضیح خود بر اتفاقات انقلاب می نویسد: « عصر امروز امام خمینی در مصاحبه خود مطالب اساسی را عنوان خواهند کرد ... احتمالا اسامی اعضای شورای انقلاب و نخست وزیر دولت موقت اعلام خواهد شد ... تلاش های گسترده برای پیدا کردن یک راه حل مسالمت آمیز در جریان است ... مهندس بازرگان به عنوان شخصیت مبارزی که سالها سابقه ستیز و مبارزه با رژیم دارد، و از طرفی به عنوان رهبر نهضت آزادی نماینده گروه سیاسی مترقی است که دارای زیر بنای عقاید اسلامی است نخست وزیر دولت انقلابی خواهد بود. این گفته را یکی از افراد آگاه مورد اعتماد روحانیت مبارز امروز صبح به خبرنگار سیاسی اطلاعات گفت ... مهندس بازرگان در مذاکرات معتقد بود مذاکرات با ارتش و دولت برای انتقال قدرت به طریقه مسالمت آمیز باید دنبال شود و ظاهرا برای بالا بردن درصد توفیق این مذاکرات بود که امام خمینی از اعلام اسامی افراد تعیین شده برای شرکت در شورای انقلاب و اداره کشور خودداری کرد ...» کیهان هم این واقعه را چنین توضیح می دهد: «در یک کنفراس مطبوعاتی که در ساعت 5 بعدازظهر تشکیل می شود امام تصمیمات مهمی را امروز اعلام می کند ... محافل دیگر به کیهان گفتند در این کنفرانس به احتمال فراوان رئیس دولت انتقالی و اسامی اعضای شورای انقلاب اعلام خواهد شد. این محافل از مهندس بازرگان به عنوان یکی از مهمترین شانس های نخست وزیری یاد می کنند. همچنین برخی دیگر از سنجابی به عنوان نخست وزیر انتصابی صحبت می کنند. در مورد اعضا شورای انقلاب اسامی متفاوتی شنیده می شود. آیت الله طالقانی و آیت الله منتظری، بازرگان، سنجابی و چند شخصیت دیگر از کسانی هستند که اسامی آنها به عنوان اعضای شورای انقلاب سر زبان هاست. همین منابع اعتقاد دارند ارتشیان اینک موضع نرم تری نسبت به تصمیم های امام خمینی و تحولات ناشی از آن اتخاذ کرده اند و همین نرمش امکان برخورد بین مردم و ارتش را تا حد زیادی کاهش داده است. هر چند طرفین اخبار و شایعات مربوط به تماس و مذاکره را نفی می کنند ولی به نظر می رسد مذاکرات میان طرفداران امام خمینی و برخی از سران ارتش نه تنها به بن بست نرسیده بلکه به تفاهم های تازه ای انجامیده است» این روزنامه از پیش شرطی نانوشته «برای شرکت در دولت موقت و شورای انقلاب» سخن می گوید: «چند تن از رهبران از احزاب خود مرخصی می گیرند».

از تعیین مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر که بگذریم، روزنامه های کشور در این روز نگاه ویژه ای به تفاهم احتمالی مابین آیت الله خمینی و بختیار دارند. کیهان با اینکه به نقل از دکتر مفتح به عنوان یکی از نزدیکان امام می نویسد: «در حال حاضر هیچ گونه تماس مستقیم و غیر مستقیمی میان اطرافیان امام خمینی با شاپور بختیار وجود ندارد» اما در تحلیل مفصلی با عنوان «فرمول "کابینه سایه" برای خروج از بن بست» می آورد: «چنین به نظر می رسد که دیروز دو جناح مخالف در مناقشه سیاسی ایران گام هایی در جهت یافتن فرمولی عملی برای حل بحران جاری ایران در چهارچوب دولت انقلابی موقت آیت الله در نقش «کابینه سایه» برداشته اند ... شاپور بختیار دیروز خاطرنشان کرد که وی هیچ گونه اعتراض به اعلام یک دولت انقلابی موقت از جانب آیت الله خمینی نخواهد کرد، به شرط آنکه این دولت نقش یک «کابینه جانشین» یا «کابینه سایه» را داشته باشد ... شاپور بختیار افزود اما اگر این «نخست وزیر» سایه بخواهد با بر پا کردن آشوب نظم قانونی کشور را بر هم زند، وی آن نخست وزیر را دستگیر خواهد کرد ... گفته می شود فرمول «کابینه سایه» از ابتکارات مهدی بازرگان است ... مهدی بازرگان دیروز نیز نقش خود را به عنوان میانجی بین بختیار و آیت الله خمینی ادامه داد ... دکتر ابراهیم یزدی گفته است با انتخاب دولت موقت ما به نتیجه نهایی اوضاع کنونی خواهیم رسید. دکتر یزدی گفت وی فکر نمی کند که یک جنگ داخلی در ایران روی دهد. یزدی افزود امیدوارم ارتش با درایت لازم خود را تسلیم اراده ملت کند. دکتر یزدی در پایان گفت شاپور بختیار همانند هایل سلاسی امپراتور پیشین اتیوپی می تواند در رویای خود نخست وزیر باشد وی افزود بدون توجه به باقی ماندن بختیار یا کناره گیری وی دولت موقت اعلام خواهد شد.» اما خبرگزاری فرانسه در تحلیلی که اطلاعات آن را با تیتر «مقدمات دیدار تاریخی میان امام و بختیار» بازتاب می دهد می آورد: « نخست وزیر اظهار امیدواری کرده که مهندس بازرگان در ترتیب این دیدار موفق شود» و کیهان در مورد این تحلیل رویکرد دیگری دارد: «خبرگزاری فرانسه گزارش داد یک دیدار تاریخی میان امام خمینی و شاپور بختیار در شرف انجام است و تماس هایی از شنبه شب در این جهت به دلیل ترس از فاجعه ای که کشور را تهدید می کند، انجام شده است»

شاپور بختیار هم مانند روزهای گذشته به صحبت پرداخته است این بار با رادیو دوباره به کار افتاده تهران: « جمهوری اسلامی برای من مجهول است ... تاکنون نشنیده ام مسلمان علیه مسلمان جهاد کند ... من از کسی فرمان گرفتم که دکتر مصدق و وزرای دیگر هم از او گرفتند ... هر کس اکثریت داشت حکومت می کند ... اگر حمام خون راه بیافتد امکان کودتا هست ... کسانی از طرف من و آیت الله خمینی در گفتگو هستند ... من میل دارم رژیمی در این مملکت استوار بشود که نه رژیم دیکتاتوری شاه است و نه شبیه جمهوری لیبی یا پاکستان ... من متاسف هستم که حضرت آیت الله العظمی خمینی به استدلالها، نامه ها و پیام هایی که خدمتشان فرستادم توجه نکردند. حضرت آیت الله خمینی شخصا با من نقاری ندارند. ایشان یک نظری علیه دودمان رضاشاه و محمد رضا شاه دارند و این مساله مربوط به من نیست.»  

در 16 بهمن کیهان با تیتر «200 وزیر و مقام عالیرتبه سابق ممنوع الخروج شدند» خبر از ادامه بازداشت مقامات مملکتی می دهد: «در پی بازداشت هوشنگ نهاوندی ... و عبدالمجید مجیدی ... عصر دیروز ... غلامرضا کیانپور وزیر اسبق اطلاعات و جهانگردی و وزیر پیشین دادگستری نیز طبق ماده 5 قانون حکومت نظامی بازداشت شده است ... در لیست بازداشت شدگان نام گروهی از وزیران دولتهای هویدا، آموزگار، شریف امامی و ازهاری همچنین نام عده ای از مدیران بخشهای خصوصی و سازمانهای دولتی که به صورت بازرگانی اداره می شوند به چشم می خورد» و اطلاعات علاوه بر این خبر که با تیتر «200 مقام عالی در معرض بازداشت» پوشش می دهد، نظر بختیار را هم در مورد آن جویا می شود: «3 هزار مقام از مدیر کل به بالا در 25 سال اخیر ممنوع الخروج شدند ... گروهی از بازداشتی ها مربوط به پرونده های تغذیه رایگان - حزب رستاخیز - اوقاف و لغو امتیاز روزنامه ها هستند ... نخست وزیر درباره بازداشت مجیدی، کیانپور و نویدی گفت این سه تن به عنوان کسانی در سو استفاده‌های فسادهای دولت های گذشته سهیم بوده اند بازداشت شده اند ...»

چاپ مقاله «پاسخ به مسلسل!» دکتر «علی اصغر حاج سید جوادی» در اطلاعات روز قبل، باعث دستگیری وی از سوی فرمانداری نظامی تهران می شود: «دکتر علی اصغر حاج سید جوادی نویسنده معروف و رهبر گروه سیاسی جنبش طبق ماده 5 قانون فرمانداری نظامی بازداشت شد ... نظر به اینکه آقای علی اصغر حاج سید جوادی مقاله تحریک آمیز و بر خلاف واقع و موهن علیه ارتش شاهنشاهی در روزنامه اطلاعات مورخ 15/11/57 درج نموده بود، لذا طبق ماده 5 قانون فرمانداری نظامی بازداشت شد» ستاد بزرگ ارتشتاران هم در بیانیه ای به سایر نویسندگان هشدار می دهد: «نویسندگانی که روحیه ارتش را تضعیف کنند، تعقیب می شوند» اما کیهان با چاپ مقاله ای دیگر از حاج سید جوادی تحت عنوان «شمشیر داموکلس آقای بختیار» به ارتش پیغام می دهد که دیگر وقت این هشدارها گذشته است: «آقای بختیار این شمشیر داموکلس را همچنان بر سر مردم نگاه داشته است که ارتش کودتا می کند، ولی خود حاضر نیست به این سوال جواب دهد مگر حساب ارتش از مردم جداست؟»

بدون شک ایران و به خصوص تهران همچنان تحت تاثیر بازگشت امام به وطن قرار دارد. اطلاعات به نقل از «تاس» می نویسد: «قدرت مضاعف در ایران ... از روز بازگشت آیت الله خمینی به تهران عملا یک قدرت مضاعف در ایران برقرار شده است» و این درحالی است که به نوشته کیهان: «سیل جمعیت برای دیدار امام خمینی جریان دارد» این روزنامه با چاپ عکسی از خانه امام در قم می نویسد: «منزل حضرت آیت الله العظمی خمینی در قم برای اقامت آینده ایشان نوسازی می شود. هر روز گروهی از طبقات مختلف مردم از اقامتگاه امام، دیدن می کنند. این خانه در یکی از کوچه های قدیمی قم (یخچال قاضی - پلاک 61) واقع شده و امام خمینی پیش از تبعید در آن سکونت داشتند»

امام نیز هر روز پر شور تر از گذشته همگان را به ادامه نهضت فرا می خواند: «امام خمینی تظاهرات خیابانی باید ادامه یابد ... شما جوانانی بودید که غول استبداد را از پا درآوردید و اصل ریشه را از بین بردید. اینک فقط حواشی آنها مانده است و اینها را نیز به همت جوانان از بین خواهیم برد ...» در این روز «صدها نظامی به امام ابراز وفاداری» می کنند. حتی سرلشگر ناظم در گفتگو با کیهان ابراز می دارد: «تمام حقایق ارتش را در اختیار امام می گذارم» دفتر امام هم در این روز خبر خبرگزاری ها در مورد «ملاقات نماینده امام با برژنف» را تکذیب می نماید: «از دفتر حضرت آیت العظمی امام خمینی امروز اعلام کردند که خبر ملاقات نماینده ایشان با برژنف صحیح نیست و تکذیب می شود».

آیت الله العظمی شریعتمداری در این روز مصاحبه مهمی با خبرگزاری ها دارد. کیهان در این باره می نویسد: «جمهوری اسلامی مانند هر جمهوری دیگری است ... مفهوم جمهوری اسلامی به درستی استنباط نشده است. و ترس از هر گونه اسلام گرایی افراطی در حکومت جمهوری اسلامی بی اساس است ... آنهایی که وی را میانه رو و آیت الله خمینی را تندرو نامیده اند تاکتیک را با اصول اشتباه کرده اند» اطلاعات قسمت دیگری از این گفتگو را پوشش می دهد: «در پارلمان حکومت اسلامی نمایندگان تمام جوامع شرکت دارند ... آزادی و عدالت برای همگان تضمین می شود ولی روزنامه ها نباید از حمایت خارجی برخوردار باشند» از سوی دیگر اطلاعات مصاحبه ای با تیتر «نخستین مصاحبه با دبیر کل حزب توده» را از دکتر کیانوری چاپ می نماید: «ما در زمینه جمهوری اسلامی، تغییر قانون اساسی و استقرار دولت ملی از امام خمینی حمایت می کنیم ... اگر ایران دموکرات شود شوروی در امور ما مداخله نخواهد کرد»

در سطح کشور هم اتفاقات گوناگونی به وقوع می پیوندد. یکی از مهمترین آنها «انفجار در ساختمان یونایتد پرس» است. کیهان می نویسد: «دیشب دو کوکتل مولوتف که به ساختمان خبرگزاری یونایتد پرس واقع در خیابان ملک تهران پرتاب شد و انفجاری روی داد اما کسی صدمه ندید» در حادثه ای دیگر خبر می رسد که «6 مجروح تیراندازی شهید شدند» این شهیدان در بستر بیماری در بیمارستان ها بستری بودند. نظامیان هم در این روز در چند وزارتخانه مستقر شده اند: «نظامیان در برخی از وزارتخانه ها از مدتی پیش حضور داشتند و در برخی دیگر امروز مدتی پس از ورود محل را ترک کردند، اما در تعدادی دیگر از وزارتخانه ها ماندگار شدند» ابوالحسن بنی صدر نظرات جالبی در چگونگی تولید نفت در حکومت تازه دارد: «جمهوری اسلامی 40 درصد گذشته نفت تولید خواهد کرد ... با وجود این ایران درصدد خواهد بود تا قیمت نفت خود را افزایش دهد» شورای دانشگاه صنعتی تهران هم طی بیانیه ای به شدت به بختیار می تازد: «دولت بختیار باید در برابر اراده ملت کنار برود ... در این بیانیه به خون شهیدان راه استقلال و آزادی اشاره شده که خط فاصل بین دو جبهه انقلاب و ضد انقلاب را ترسیم کرده است» در بازار حمایت ها از شوای انقلاب، حزب توده هم به این جمع می پیوندد. از کاشان هم خبر می رسد سرپاسبانی را در کاشان سر بریده اند. اعلامیه سازمان چریک های فدایی خلق ایران نیز در این روز منتشر می گردد: «شورای انقلاب ایران باید توسط میلیون ها اعتصاب کننده تشکیل شود» «خانواده های زندانیان نیروی هوایی در کانون وکلا متحصن» می شوند و به بازداشت همسرشان اعتراض می کنند. آیت الله طالقانی هم اعلام می کند: «فرماندهان پایگاه های هوایی باید به مردم پاسخ مناسبی بدهند»

از سوی دیگر کارمندان وزارت خارجه علیه اردشیر زاهدی تحصن می کنند. این تحصن به عنوان اعتراض به بازگشت مجدد اردشیر زاهدی به سفارت ایران در امریکا صورت گرفته است. آنها پیامی را نیز به آیت الله خمینی می دهند: «کابینه بختیار به عنوان صحنه سازی و ملت فریبی طی تلگرافی عده ای از سفرای فاسد و ضد ملی را ظاهرا از کار برکنار کرد و طی تلگرافی دیگر بعضی از آنان را مجددا ابقا نمود» قرار است تکلیف استعفای 22 نماینده فردا 17 بهمن روشن شود. کیهان می نویسد: «بعدازظهر فردا مهلت پانزده روزه نمایندگانی که استعفا کرده اند پایان می یابد و اگر تا ساعت یازده فردا استعفای خود را پس نگیرند نامشان از لیست نمایندگان دوره فعلی مجلس شورای ملی حذف و مراتب به وزارت کشور ابلاغ خواهد شد.» این اتفاق در شرایطی رخ می دهد که اطلاعات می نویسد: «نمایندگان مستعفی مجلس در حضور امام خمینی» کیهان هم از مهاجرت 8 هزار یهودی ایرانی به اسرائیل می نویسد: «فقط عده ای از این یهودیان قصد مهاجرت دارند و بقیه مایلند تا تتثبیت وضع ایران در اسرائیل بمانند.» کمته تنظیم اعتصابات هم به دلیل اعتصاب کارکنان بانک ها تصمیم می گیرد «برای دانشجویان خارج از کشور ارز حواله ... شود».

به نوشته کیهان کارکنان اعتصابی شهرداری در بیانیه ای در مورد استعفای شهردار تهران و تعیین جانشین برای او می نویسند: «انجمن شهر تهران برای انتخاب شهردار جدید قانونی نیست ... اقدام جواد شهرستانی شهردار تهران در مورد استعفا دادن به حضرت آیت الله خمینی مورد تایید کارکنان اعتصابی شهرداری قرار گرفت ...» از سوی دیگر انجمن شهر نیز اعلام می کند که قصد انتخاب شهردار را ندارد: «تا روشن شدن ماجرای غیبت شهردار، انجمن شهر، برای تهران شهردار انتخاب نمی کند»

مقالات گوناگونا هم در جراید کشور به چاپ می رسد. «رضا براهنی» در مقاله ای تحت عنوان «نخست وزیر مفتری!» می گوید: «50 سال هر حرکت سالم ملیت های ستمزده ایران را با آهنگ باسمه ای "تجزیه طلبی" سرکوب کرده اند و تمام حقوق دموکراتیک آان را یکسره به نابودی کشانده اند.» دکتر ناصر کاتوزیان هم در مقاله «با لشکرکشی نمی توان ملتی تازه ساخت!» می آورد: «اکنون کاروانی از ستمدیدگان و عاشقان راه حق، در حرکت است. اکنون، ما براستی ملت شده ایم.»

در آن سوی آبها هم بحث تمامی رسانه ها انقلاب ایران و چگونگی تقسیم قدرت است. کیهان به نقل از مجله تایم می نویسد: «دیپلماتهای امریکایی با اطرافیان امام تماس گرفتند ... تماسهای دیپلماتهای آمریکایی با حسن استقبال اطرافیان آیت الله روبرو شده است و اینان تاکید کرده اند که هنوز برای بهبود روابط میان رهبر شیعیان و آمریکا دیر نشده است.» اما اطلاعات در مطلب مهمی از قول رئیس سازمان سیا می نویسد: « رئیس سازمان سیا اعتراف کرد: ناکامی سیا در ایران جدی بود ... هیچ سازمان جاسوسی جهانی یا سیاستمدار یا روزنامه نگاری فکر نمی کردند شاه مجبور به خروج از ایران باشد» کیهان هم این خبر را پوشش می دهد: «چند روز آینده در ایران بسیار حساس خواهد بود ... استانسفیلد ترنر رئیس سازمان سیا گفت سازمان سیا نتوانست شدت ناآرامی های سیاسی ایران را پیش بینی کند، اما افزود هیچ سازمان دیگری نیز نتوانست بهتر از سیا اوضاع ایران را پیش بینی کند. وی گفت هیچ روزنامه نگار یا محققی خروج شاه را پیش بینی نمی کرد» در همین رابطه اطلاعات مقاله ای به قلم جیمز بیل از هفته نامه نیوزویک با عنوان «امریکا نباید اشتباه شاه را تکرار کند» را به چاپ می رساند: «جیمز بیل استاد دانشگاه تگزاس و کارشناس طراز اول امریکایی مسائل ایران در مقاله ای در نیوزویک به دولت امریکا اندرز داده است که با آیت الله خمینی کنار آید. جیمز بیل می نویسد که دولت امریکا باید با آیت الله خمینی همکاری نزدیک داشته باشد ... امام خمینی مجاهدی است که در میان ایرانیان و دیگر شیعیان جهان محبوبیت شگفت انگیزی دارد ... دولت امریکا نباید اشتباه فاحش شاه را که قدرت و نفوذ روحانیون شیعه را دست کم گرفت تکرار کند.» ارگان حزب بعث سوریه هم در این روز به انقلابیون ایران هشدار می دهد: «آمریکا در ایران مداخله می کند».

روزنامه ها در 16 بهمن 57 توجه کمتری به شاه و تحرکات او در خارج از کشور داشته اند. اما کیهان و اطلاعات دو مطلب متفاوت از روزنامه گاردین در این روز درباره شاه به چاپ می رسانند که جای تامل زیادی دارد. کیهان به نقل از گاردین می نویسد: «کناره گیری شاه نظم و آرامش را باز می گرداند ... اگر شاه می خواهد بر خلاف سلسله پهلوی به کشورش خدمتی کرده باشد بهترین خدمت این است که از سلطنت کناره گیری کرده و اعلام کند که هرگز به ایران باز نخواهد گشت.» و اطلاعات هم به نقل از این روزنامه انگلیسی می آورد: «به شاه قویا توصیه شده که به ایران برگردد ... هنوز این امکان وجود دارد که شخص شاه بتواند نظم را در ایران بازگرداند و دولت هایی که او از آنها حرف شنوی دارد قویا به وی توصیه کرده اند که به ایران بازگردد»

پایان بخش بررسی جراید این روز بهمن ماه 57 نگاهی به دو عکس چاپ شده در روزنامه های کیهان و اطلاعات است. اطلاعات در صفحه 7 خود ضمن چاپ عکسی از کسانی که در صف گاز ایستاده اند می نویسد: «صف گاز در انبار گاز! ... عکس از شهری است که بغل گوش "پالایشگاه گازبید بلند" قرار گرفته است. اهواز شهری که نامش آمیخته با نخل و نفت است. حالا دیگر نخل ها کمتر بار می دهند. چرا که دیگر فرصتی برای رسیدن به نخلستان نیست، باید زودتر جنبید تا به اول صف رسید. صف، صف نفت و بنزین ... صف گاز ! ...» و عکس دوم مربوط به روی جلد روزنامه کیهان است که نوجوانی در آغوش امام خمینی اشک می ریزد: «با نسل آینده - کودکی مشتاقانه به دیدار امام شتافته است امام نماینده ای از نسل آینده را در آغوش می فشارد کودک شوق زده به گریه افتاده است.»