بهمنگان، روز حمایت از حیوانات در آیین و فرهنگ ایران

در بررسی روزها و زمان‌های تعریف شده در تاریخ ایران، به مواردی برخورد می‌کنیم که بسیار درست و حکیمانه‌ نامگذاری شده‌اند. بهمنگان یکی از همین روزها و یکی از جشن‌های کهن ایرانیان است که در این مقاله قصد معرفی آن را داریم.

بعضی از  جشن‌های ایرانی  و روزهای خاص پس از اسلام در تعاریف دینی ماندگار شدند ولی بسیاری از آنها به دلیل حکومت اعراب بر ایران در قرن‌های اول پس از اسلام، در ایران کم‌کم رو به فراموشی رفتند چرا که آن را نمود دین گذشته‌ی ایران می‌دیدند. غافل از اینکه هر آدابی که در ذات خود نیکی را به همراه داشته باشد نه تنها منسوخ نبوده بلکه در تمام ادیان پاک الهی پذیرفته است. ولی در پژوهش‌های مختلف به خصوص در دوران کنونی ما، بسیاری از جوامع  دچارمسایل و کج رفتاری‌های مختلفی می‌شوند که ناشی از ندانستن عمل صحیح و یا انجام ندادن آن است.

چنانچه دستوری تحت عنوان آدابی خاص در جامعه تعریف شود، آن عمل به نیکی انجام شده و ماندگار می‌شود مانند دید و بازدید جشن نوروز و یا پاکیزگی خانه و محیط زندگی با نو شدن سال و یا پاکیزگی به هنگام نیایش و آداب پیش از آن که با انجام دادن آن، این رفتار ماندگار شده است. یکی از این جشن‌ها، جشن بهمنگان است. روز بهمن امشاسپند(دوم بهمن) و ماه بهمن به مناسبت یگانگی روز و ماه، جشن بهمنگان نام دارد. این همنام شدن روز و ماه دلیل بسیار حکیمانه‌ای به دلیل گاه‌شماری ایرانی داشته است که نیاز به پژوهشی جدی در این مورد به طور مجزا  می‌باشد،  اما در نوشته‌های پهلوی همچون بندهش و دین‌کرد "بهمن" نخستین آفریده‌ی پروردگار است، در جهان مینوی و هومن امشاسپند در چهره‌ی نیک‌منشی و خرد و دانایی خداوند و از ویژگی‌های برجسته ی اهورایی است اما در جهان خاکی نگاهبان بشر و چارپایان است. به همین دلیل پس از روز اورمزد، بهمن روز است. 

بهمنگان جشنی در ستایش و بزرگدااشت بهمن در اوستایی "وُهومَنَه" و در پهلوی "وَهمَن" به معنی "اندیشه‌ی نیک" یا "بهترین اندیشه"و در گات‌ها " وُهومَنَگهه" به معنی "منش نیک "می باشد. وهومن محرک دستگاه آفرینش، عقل کل یا کاملترین خرد است و جهان مادی و معنوی براساس آن است. نیروی اندیشه و عقل و خرد که گوهر و سرچشمه آفرینندگی، در پویایی و تکامل نقش بسیار موثری دارد که به وهومن وابسته است. عقل و اندیشه بشر خاکی نیز از آن الهام می گیرد. بهمن نماد خردورزی و اندیشه‌ی نیک است و این اندیشه‌ی نیک پندی است که پدران به فرزندان خود می‌آموزند. این اندیشه و خرد تنها چیزیست که انسان را به درک مفاهیم و به حقیقت نزدیک می‌کند. رنگ سفید، گل یاسمن سفید، خروس سفید، نشانه‌های جسمانی (زمینی) وهومن می‌‌باشند.

چنان که از نوشتار ابوریحان و اسدی توسی برمی‌آید، گیاهی به نام امشاسپند بهمن خوانده می‌شود که در بهمن ماه یا زمستان باز می‌شود و در پزشکی این گیاه معروف است و در در تحفه‌ی حکیم مؤمن و بحرالجواهر نیز تعریف شده است. همین گیاه است که در فرانسه «Behen» خوانده می‌شود و در گذشته ریشه‌ی آن را به‌ نام بهمن سرخ و بهمن سفید در داروخانه‌های اروپا به کار می‌بردند.

گیاه دارویی بهمن سرخ خشک شده 

ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه نقل می‌کند:" بهمن نام فرشته‌ی موکل بر بهایم است که بشر به آن‌ها براى عمارت زمین و رفع حوایج نیازمند است".

در بعضی از روزهای بعضی از ماه‌های سال که چهار روز در سال بوده کشتن حیوانات و خوردن گوشت منع شده است  بی‌گمان در آن زمان دریافته بودند که با نخوردن گوشت در چند روز از ماه، از برخی بیماری‌ها پیشگیری خواهد شد. یکی ازاین روزها دومین روز از بهمن ماه است که به نام بهمن امشاسپند نامیده شده چرا که در واقع موکل چنین روزی (بهمن امشاسپند) در جهان مادی نگهبان چهار پایان سودمند است. این روز را زرتشتیان روز مبر نامیده‌اند که در این روزها از کشتن حیوانات سودمند و خوردن گوشت آنان خودداری می‌نمایند.

جشن بهمنگان از زمان ساسانیان تا پیش از یورش مغول‌ها در ایران آیینی همگانی و رایج بوده است. در این روز در دیگی به نام" بهمنجه" آشی به نام "دانگو" از گندم، ماش، نخود، عدس، لوبیا و باقلا می پزند و میهمانی می‌دهند. این آش را هفت دانه نیز می‌گویند. یکی از ویژگی‌های این جشن حس همکاری و کار گروهی آن بوده است، بدین‌گونه که هر یک از همسایه‌ها دانگ خود را به خانه‌ای که در آن آش پخته می شد، می‌دادند و از این رو به آن "دانگو" می گویند. آشی با چنین ویژگی‌های همانندی در میان کوچ‌نشینان بختیاری نیز پخته می‌شد و اکنون نیز پخت می‌شود که به آن "دندورو" گویند که گویا در این خوراک از گیاه بهمن سرخ و بهمن سفید نیز استفاده می‌شد و این گیاه دارای ویژگی دارویی بوده است. از این سوروسات ، منوچهری چنین یاد می‌کند:

بجوش اندرون دیگ بهمنچه       به گوش اندرون بهمن و قیصران

سخنی از شاعران پارسی گو درباره بهمنگان:

رسم بهمن گیر و از نو تازه کن بهمنجنه            ای درخت ملک! بارت عز و بیداری تنه
منوچهری دامغانی

فرخش باد و خداوند  فرخنده  کناد          عید فرخنده و بهمنجه و بهمن ماه
فرخی

بهمن و قیصران دو ردیف موسیقی از دستگاه ایرانی است که در گذر زمان از دست رفته است.

آداب روز جشن 

در روزگار ایران باستان این باور بوده که خوردن بهمن سرخ و سفید به تقویت حافظه کمک می‌کند. آن را به گونه‌ای تازه در خوراک می‌پختند و خشک شده‌ی آن را دم کرده و می‌نوشیدند یا به گونه‌ی گرد روی خوراک می‌ریختند و یا با گرد قند و نبات آمیخته و می خوردند. این گیاه در فرانسه بهن خوانده می شد و در گذشته ریشه‌ی بهمن سرخ و سفید در داروخانه‌های اروپایی گویا استفاده می شده است.

یکی از دیگر آیین‌های این روز آن بوده که مردم  به کوه می‌رفتند و گیاهان ویژه‌ای که ویژگی دارویی داشته، می‌کندند و در این یک سال استفاده می‌کردند. گروهی از این آیین‌ها را که در جشن بهمنگان انجام می‌شود، به جاماسپ وزیر خردمند ویشتاسب "گشتاسپ" پادشاه دوران زرتشت نسبت می‌دهند.

ریشه گیاه بهمن سرخ

یكی دیگر از مراسم این روز پوشیدن رخت سفید بود. سفیدپوشان در حقیقت با این کار نمادین بیزاری خود را از هرگونه ناپاكی و پلیدی، خونریزی وكشتار، آزار واذیت جانوران نشان داده با دسته‌ گل‌های سفید به دیدار یكدیگر می‌رفتند و این گل‌ها را به یكدیگر پیشکش می‌دادند.

نشان یا آرم ویژه این روز خاص، خروس بود؛ چون باور داشتند كه از میان جانوران این خروس همانند سروش (از فرشتگان خدا) با بانگ هوشیاری‌دهنده و بیداركننده خود، نویدبخش روزی روشن با اندیشه‌ای روشن و سپید بوده وآنان را به سپیدی، روشنی و پاكی در اندیشه و کردار و بیزاری از خونریزی وكشتار جانوران و پایمال نكردن حقوق آنها فرا می‌خواند.

ایرانیان بیش از هرروز دیگر به رعایت حقوق جانوران و نکشتن آنها توجه نشان می‌دادند و به‌ جای آن، مراسم پختن آش و خوردن خوراکی‌های گیاهی همچون نان و پنیر و سبزی و نوشیدن شیر شربت‌های گیاهی بسیار رایج و معمول بوده است. اگر چه برخی از آداب و رسوم این جشن زیبا از یاد رفته و به ما نرسیده، ولی خوشبختانه بخش عمده‌ای از این مراسم به واسطه آثار نوشته شده تاریخ‌نگاران و نویسندگان دوره اسلامی همچون ابوریحان بیرونی، اسدی توسی،  فرخی و  منوچهری در گذر زمان از یادنرفته است. چنان كه از این آثار برمی‌آید، این جشن تا پیش از حمله ویرانگر مغول درایران به صورتی فراگیر موسوم بوده وآداب و تشریفات آن رواج همگانی داشته و حتی پس از آن دوران نیز به صورت پراكنده برگزار می‌شده است.

امام جعفر صادق (ع) نیز در این باره سخنی دارد که می‌فرماید :

 دوم بهمن، روز خوبی است… فارسیان گویند روز خوبی است و ما می‌گوییم روز مباركی است. ازدواج كنید و از سفرها در این روز داخل خانه خود شوید و در این روز سفر كنید و خرید و فروخت نمایید و حاجت‌ها بطلبید از هرگونه كه باشد كه روزی پسندیده است.

با توجه به پیشینه تاریخی این روز انجمن حمایت از حیوانات ایران، که در گاه‌شماری ایران باستان روز ۲۶دی‌ماه و درحال حاضر دوم بهمن (بهمنگان) می‌باشد به عنوان روز حمایت از حیوانات اعلام كرد و از سال ۷۹ چندین بار پیشنهاد ثبت این روز به عنوان روز حمایت از حیوانات در تقویم رسمی كشور را به شورای فرهنگ عمومی ارائه داد، اما هر بار به آن ترتیب اثر داده نشده است.

رعایت حقوق حیوانات در ایرانیان تا قرن‌ها چنان در میان مردم این سرزمین ریشه دوانده بود كه جزیی جدانشدنی از فرهنگ مردم به حساب می‌آمد و مردم در همه مراسم وآئین‌ها نوعی پایبندی خود را به این فرهنگ پیشتاز نشان و در نهادینه شدن آن كوشا بودند و به هر بهانه و به هر مناسبت و در هر جشن وآئینی علاقه خود را به این باورها بروز می‌دادند.