z.jpg "ارسال پیام به khodaeem1")
باغ گیاه‌شناسی ارم شیراز؛ مامن درختان رز و بهارنارنج و سروناز
یک شنبه 20 دی 1394 1:31 PM
شیراز را به شهر شعر و شور و عشق می‌شناسیم. کهن شهری که شهد شکر ادب پارسی را بر کاممان نشانده‌است. نام شیراز به حافظ و سعدی، بزرگان نظم و نثر پارسی گره‌خورده و وصف شورانگیز آن‌ها از این شهر. شیراز با درختانی همچون رز و بهارنارنج و سروناز که به دخترهای شیراز شهرت یافته‌اند، رستاخیز رنگ‌هاست. باغ ارم شیراز خانه امن این درختان، مجموعه‌ای بی‌نظیر از گونه‌های گیاهی این شهر را در فضای توأم با معماری اصیل ایرانی در خود جای‌داده‌است.
شیراز مرکز استان فارس و در جنوب غربی ایران قرار دارد. شهرستان شیراز از شمال به مرودشت و اردکان و از غرب به ممسنی و کازرون، از جنوب به فراش بند، فیروزآباد، جهرم و فسا و از شرق به استهبان ، نی‌ریز و ارسنجان محدود می‌شود . مساحت ۸۹۱/۱۷۸کیلومترمربعی این شهر از شمال به کوه‌های بمو، سبزپوشان، چهل‌مقام، باباکوهی و از غرب به دراک محدودشده‌است.
باغ ارم در شمال غربی شیراز در خیابان ارم واقع‌شده‌است. آن‌طور كه از اسناد تاریخی برمی‌آید، این باغ تا سال ۱۳۲۵ ه.ش. خارج از شهر شیراز و در سمت شمال غربی آن قرار داشته و اطراف آن بیابان و رودخانه و سنگلاخ بوده‌است. با گسترش شهر شیراز، به تدریج این باغ داخل شهر و در شمال غرب آن قرار گرفت و هم‌اکنون با گسترش روزافزون شیراز به سمت غرب، این باغ در شمال شهر شیراز قرارگرفته‌است. باغ ارم از ضلع شمال غربی به بلوار دانشجو (خیابان آسیاب سه‌تایی)، از شمال شرق به بلوار ارم و در رأس شمالی به میدان ارم محدود می‌شود. این باغ در دامنه كوه آسیاب سه‌تایی قرار داشته و در حدود ۲ تا ۳ كیلومتر تا كوه معروف بابا كوهی، فاصله دارد.
شاید سکونت دائمی در شهر شیراز به دوران ساسانی و حتی قبل از آن برسد، اما اولین نشانه‌های معتبر در مورد این شهر به اوایل دوره اسلامی برمی‌گردد. هرچند تاریخ‌نگاران اسلامی بر این عقیده هستند که شیراز در قرن اول هجری توسط عبدالملک مروان بنیان نهاده شده اما باید نشانه‌هایی از سکونت پیش از اسلام در محل یا نزدیک شهر وجود داشته باشد که نام خود را به شهر فعلی شیراز داده است. مستوفی در نزهت‌القلوب (۷۴۰ق ) معتبرترین روایت را در این می‌داند که شهر شیراز را محمد برادر حجاج‌بن‌یوسف در زمان اسلام ساخت و تجدید عمارتش کرد. حمدالله مستوفی روایت دیگری هم با این مضمون آورده که تجدید بنا به دست عم‌زاده حجاج محمدبن‌قاسم ابن ابی عقیل صورت گرفته‌است ولی آنچه که از کتیبه‌های دوران هخامنشی برداشت و توسط خط شناسان و کتیبه‌خوان‌های خطوط ایلامی و هخامنشی چون جناب دکتر عبدالمجید ارفعی گزارش‌شده این است که در کتیبه‌هایی از پاسارگاد در زمان هخامنشیان نیز شهری به نام شیرازیش یا همان شیراز وجود داشته است. بنا براین براساس گفته متخصصان معاصرخط‌های باستانی شیراز پیشینه‌ای به زمان هخامنشی و حتی ایلامی دارد .
لیمبرت، شهبازی و آرتور آربری هر سه فهرستی از نشانه‌های متعددی از سکونت دائم در دشت شیراز و اطراف محل کنونی شیراز در دوران پیش از اسلام را ذکر کرده‌اند. مانند نگاره‌های سنگی مربوط به اوایل ساسانی اشارت موجود به دو آتشکده به نام‌های "هرمزد"و "کارنیان"، قلعه‌ای باستانی به نام شاه موبد و آثار کشف‌شده در قلعه ساسانی در محل فعلی قصر ابونصر. برخی مورخین اعتقاددارند با توجه به شواهد ذکرشده شیراز تا پایان دوره ساسانی شهری با جمعیت عمده و احتمالاً مرکزی اداری بوده است. بزرگی شیراز به هراندازه‌ای که بود، این شهر در زمان داریوش زیر سایه پارسه و پس از حمله اسکندر زیر سایه شهر همسایه استخر بوده‌است.
باغ ارم شیراز به طور مسلم از دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گوركانیان وجود داشته و با توجه به اینكه سیستم فئودالی به‌طور كامل بر جامعه آن دوره حاكم بوده، بدون تردید بانیان و صاحبان باغ ارم كه باغی ارزشمند بوده، در آن زمان حكام وقت بوده‌اند. احتمال می‌رود اتابك قراچه كه از طرف سنجر سلجوقی به حكومت فارس منصوب بود، دستور احداث این باغ را داده باشد.
بعد از وی تا جلوس شاه شیخ ابواسحاق اینجو كه احتمالاً باغ ارم را در تصدی داشت، اطلاعی از نحوه مالكیت این باغ در دست نیست. شاه شیخ ابواسحاق اینجو در سال ۷۴۲ ه.ق جلوس نموده و در سال ۷۵۷ ه.ق كشته شد. پس از انقراض سلسله آل اینجو به‌وسیله آل مظفر، احتمالاً باغ ارم به مالكیت سلاطین آل مظفر درآمده و در عهد شاه منصور آخرین پادشاه این خاندان كه به دست گوركانیان كشته شد، باغ درنهایت آبادانی و شكوه بوده است. از عصر صفویه به بعد، باغ ارم در نوشته‌های جهانگردان، آباد و باشكوه توصیف‌شده است. در عهد کریم‌خان زند احتمالاً باغ ارم در مالكیت سران سلسله زندیه بوده و مانند سایر ابنیه و باغ‌های شیراز مرمت گردیده است.
از اواخر دوره زندیه تقریباً بیش از هفتادوپنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقایی بود. خاندان جانی‌خان قشقایی كه از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل‌بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی می‌كردند، مدت مدیدی این باغ را در اختیار داشته و ازآنجا به‌عنوان مقر فرمانفرمایی خود در شهر شیراز استفاده می‌كردند. نخستین ایلخان این خاندان یعنی جانی‌خان و پسرش محمدقلی‌خان، عمارتی باشكوه در این باغ بنا نهادند. در اوایل دوره قاجاریه بعضی از سران ایل قشقایی كه مالكین سابق باغ ارم بوده‌اند، در گوشه‌ای از این باغ به خاك سپرده‌شده‌اند كه در حال حاضر نشانی از این قبور در دست نیست. ساختمان عمارت این باغ در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار هنوز مرغوب و قابل‌توجه بوده است. در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه، حاج نصیرالملك شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری نموده و ساختمان فعلی موجود در باغ را به جای عمارت ایلخانی بنا نمود ولی احتمالاً اساس ساختمان قبلی را حفظ كرده است. پس از درگذشت حاج نصیرالملك در سال ۱۳۱۱ ه.ق تزئینات بنا و بعضی قسمت‌های ناتمام، به وسیله ابوالقاسم خان نصیرالملك، مالك این باغ، اتمام یافته است.
در آن زمان توصیفی توسط فرصت‌الدوله شیرازی راجع به این باغ داده‌شده كه به شرح زیر است:
"... بستانی است بی مثال و گلشنی است بهشت تمثال ...، سروهایش سر به افلاك كشیده، عماراتی دارد شاهانه مشتمل بر تالاری كه به واسطه دو ستون قوی پیكر برپاست و ارسی‌ها، گوشواره‌ها و اتاق‌ها و رواق‌های دیگر را از فوقانی و تحتانی داراست. آبشارهای متعدد از هر جانب آن روان است و سبزه‌های اطراف جویش چون خط بر گرد عارض نوش لبان. بنای اول آن را محمدقلی خان ایلخانی نهاده سپس مرحوم حاجی نصیرالملك خریده و حكم به بنیاد عمارات مذكور داده. حاجی محمدحسن معمار... آن بنا را برآورده باغی دیگر بر آن افزوده‌اند. آن نیز هوایش معطر است...، خلوتی دیگر دارد كه نارنجستانش نام نهاده‌اند. باربند و كوشكی هم برای آن قرار داده‌اند".
دونالد ویلبر درباره باغ ارم شیراز چنین نگاشته‌است:
"... برای مدت لااقل ۷۵ سال این عمارت در تصاحب خان‌ها و یا سران قبیله قشقایی بود. همین ساختمان هسته مركزی باغ به شمار می‌رود. در این موقع دیواری در وسط باغ احداث كردند و بدین ترتیب باغ به دو قسمت تقسیم گردید. باغ ارم محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مركبات و خیابان طویلی است كه در دو طرف آن سروهای باشكوه غرس گردیده و ساختمان جالب توجهی كه شاهد میهمان‌نوازی بی‌دریغ ایل قشقایی بوده است. هرچند سال یک‌بار مقداری از درختان مركبات بر اثر سرمای سخت از بین می‌روند درحالی که سروها در پنجاه سال اخیر همچنان جذابیت خود را حفظ كرده‌اند ... .
در تهیه طرح باغ، محور طولانی آن مشخص گردیده‌است. امروز كوشك اصلی، هسته مركزی این باغ و جالب‌توجه‌ترین جنبه آن را تشكیل می‌دهد. اتاق‌های طبقه زیرین تقریباً زیرزمین است و تالار مركزی آن را برای استراحت در روزهای گرم تابستان در نظر گرفته‌اند. نهر آب مستقیماً از این تالار می‌گذرد و سر راه خود قبل از اینكه به حوض بزرگی فرو ریزد، استخر را پر می‌كند. دیوارها و كف این تالار از كاشی‌های رنگین پوشیده شده‌است. پلكانی این طبقه را به طبقه بالاتر و به راهروهایی كه به تالار بزرگ منتهی می‌گردد، متصل می‌سازد. منظره جنوبی آن همان ادامه محور اصلی است و از طرف شمال چشم‌انداز آن را تپه‌هایی تشكیل می‌دهند كه در حاشیه رودخانه قرارگرفته‌اند. در این محل نیز مانند بسیاری دیگر از ساختمان‌های شیراز کاشی‌های براق و سنگ‌های تراش میراث قدیم را از نو رواج می‌دهد. این قسمت سه‌گوش (سنتوری) منظره‌ای را متعلق به دوره ساسانیان كه با کاشی‌های رنگی زینت شده، نشان می‌دهد. درحالی‌که در طبقه‌ای كه هم‌سطح زمین‌ساخته‌شده تخته‌سنگ‌های آهكی، نسخه‌های تحریف‌شده‌ای است از نقوش برجسته دوره هخامنشیان كه در تخت جمشید وجود دارد. در سراسر این ناحیه وسیع بوته گل سرخ كمتر دیده می‌شود و به جای آن در گلخانه كه داخل آن را با چوب به طرز پلكانی ترتیب داده‌اند، انواع گل‌ها را در گلدان نگاهداری می‌كنند تا آن‌ها را در نقاط اصلی در داخل كوشك و خارج آن قرار دهند".
باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم‌خان نصیرالملك به فرزندش رسید و پس از چندی به یكی از سران ایل قشقایی فروخته شد. سپس به تصرف دولت درآمد و به دانشگاه شیراز واگذار شد. دانشگاه شیراز مدت‌ها به‌عنوان كاخ پذیرایی ازآنجا استفاده می‌نمود. در سال‌های ۱۳۵۰_۱۳۴۵ه.ش این باغ با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه‌وبودجه و زیر نظر مسئولین وقت دانشگاه، تعمیر اساسی شده و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه‌تایی به آن افزوده‌شده‌است.
زمین باغ به شکل مربع‌مستطیل بسیار وسیعی است که ضلع بزرگ‌تر که درهای ورودی در آن قرار دارد، به‌جانب شمال و بلوار “ارم” و ضلع کوچک‌تر به‌جانب غرب و بلوار “آسیاب سه‌تائی” است. این دو ضلع در روزگاران گذشته چینه گل داشته و امروز هم پیچ‌های امین‌الدوله و اناری از روی نرده‌های آن به کوچه سرک می‌کشند. جانب دیگر باغ، محدود به باغ‌ها و خانه‌های مسکونی است. مساحت باغ ارم در دوران گذشته افزایش و کاهش بسیار یافته‌است. امروزه مساحت کل باغ ارم نزدیک صد و ده هزار و سیصد و هشتاد مترمربع است. سمت شیب زمین از غرب به سوی شرق باغ است و مجموعه عمارت اصلی و اندرون در قسمت غرب و در بلندی چشم‌گیری قرار دارد. به سبب شیب زیاد زمین در قسمت‌هایی از خیابان‌های اصلی و دیگر خیابان‌های باغ پله‌هائی ساخته‌شده و پستی و بلندی زمین بر زیبایی فضای باغ افزوده‌است .
در جلو نمای عمارت اصلی باغ ارم که مشرف بر باغ است، استخر آب‌نمای بزرگی است که تصویر عمارت در آن نمایان می‌شود. در چهارگوشه این استخر، چهار نخل فونیکس (ققنوس) بسیار بلند و بسیار زیبا کاشته شده‌اند. مساحت این استخر سیصد و سی‌وپنج مترمربع است و محیط آن را هیجده قطعه‌سنگ بزرگ و یکپارچه تشکیل می‌دهد و احتمالاً مربوط به دوره جانی‌خان ایلخانی است. استخر باغ ارم سابقاً گودتر بوده ولی اکنون عمق آن نیم‌متر است. کف و اطراف این استخر هنگام تعمیرات چندسال پیش با کاشی سفید پوشیده شده‌است .آب روان و زلالی که از نهر اعظم است، پس از گردش در حوضچه تالار حوض‌خانه وارد جوی‌های اطراف استخر می‌شود و سپس در جوی عریض خیابان اصلی و جویبارها به یکدیگر، خیابان‌های باغ و اطراف باغچه‌ها روان می‌گردد.
در وسط باغ ارم، خیابان اصلی آن با جهت غربی شرقی احداث‌شده است که از مقابل ساختمان و استخر بزرگ آغازشده و تا انتهای باغ ادامه دارد . در دو طرف این خیابان شمشادهای کوتاه، حصاری پرورش داده‌اند و در وسط آن چنانکه گفته شد، از جلو استخر بزرگ تا وسط باغ جوی آبی است که در وسط باغ به جدول‌ها و جوی‌های متعدد تقسیم‌شده و آب روان ازآنجا به قسمت‌های دیگر باغ جاری می‌شود. گل‌کاری‌های اطراف این جوی بر زیبایی آن افزوده است. در وسط خیابان اصلی آنجا که جوی آب به شبکه‌های طرفین تقسیم می‌شود، پله‌هائی ساخته‌شده و ادامه خیابان از پائین پله‌ها تا انتهای باغ مسطح و شن‌ریزی شده‌است. دو طرف این خیابان را سرونازها و درختان تنومند دیگر فراگرفته‌است. در پای یکی از سرونازهای خیابان اصلی که حدود سی متر بلندی آن است تاکی تنومند و کهن وجود دارد که شاخه‌های آن همچون ساقه پیچک ، چنان بر گرد سرو تابیده و از پای تا سر آن را در آغوش گرفته‌است که در هیچ باغ دیگری نظیر آن را نمی‌توان دید و مخصوصاً در فصل تابستان که تاک ثمر می‌آورد، زیبایی آن موجب شگفتی هر بیننده‌ای است. خیابان وسیع دیگری با جهت شمالی جنوبی در وسط باغ، خیابان اصلی را قطع می‌کند. علاوه بر این دو خیابان عریض، خیابان‌های دیگری هم به‌موازات این دو در تمام قسمت‌های باغ احداث شده‌است.
عمارت اصلی باغ ارم شیراز نمونه نسبتاً کاملی از ساختمان‌های اواسط دوره قاجاریه است. شیوه معماری عمارت باغ ارم شیراز که در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار بنا شده با ویژگی‌هایی که دارد همچون سایر بناهای آن دوره به پیروی از اسلوب معماری زندیه و صفویه است. این ساختمان سه‌طبقه، بام شیروانی و در جلو، ایوانی دو ستونی با سقف مسطح دارد و مهندس آن حاجی محمدحسن معمار شیرازی بوده‌است.
این عمارت رو به شرق و ازلحاظ معماری، نقاشی، حجاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری شاهکار صنعت و هنر دوره قاجاریه است. در جلو ایوان زیبای ساختمان اصلی در طبقه دوم و سوم، دو ستون سنگی یکپارچه بلند واقع‌شده و سرستون‌ها به طرز ماهرانه‌ای حجاری‌شده‌اند. نقش سرستون‌ها را تصویر مردانی در جامه‌های دوره قاجاری و گل و بوته‌هایی به طور قرینه تشکیل می‌دهد. در میان ساختمان‌های دوره قاجاریه در شیراز، ایوان دو ستونی باغ ارم ازنظر دارا بودن تزئینات گچ‌بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است.
بنای نارنجستان قوام شیراز نیز، سبک و سیاق معماری این بنا را دارد و تزئینات داخلی آن اعم از گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های چشم‌نواز دیوار و سقف، مشابه عمارت باغ ارم است.
ستون‌های جلو عمارت اصلی باغ ارم از سنگ‌های یکپارچه “گندمک ” که بیش از دو متر بلندی دارد، پوشیده شده‌است . تعداد این ستون‌های سنگی هشت عدد است و روی شش عدد آن‌ها کتیبه‌هائی است که بر آن‌ها اشعاری به خط نستعلیق به طور برجسته کنده شده‌است . اشعار این کتیبه‌ها از سعدی، حافظ و شوریده شیرازی است. روی دو ستون دیگر نقش مردی با کلاه و لباس عشایری است. اشعار تمام کتیبه‌ها به دست استادباشی حجار ساخته و حجاری شده‌است .
به‌جز کتیبه‌های یادشده، دوتخته سنگ آهکی نقش‌دار نیز در این قسمت وجود دارد که در دو طرف حوض خانه‌اند و وسط آن‌ها پنجره‌ای آهنی قرارگرفته و در پائین این پنجره جوی آبی است و آب زلال و گوارا که از باغچه اندرون وارد ساختمان حوض‌خانه می‌شود، بعد از گردش در حوضچه در جوی زیر نرده آهنی جاری‌شده، سپس در اطراف استخر بزرگ و جوی‌های خیابان‌های باغ روان می‌گردد. نقش دو قطعه سنگ طرفین حوض‌خانه تصویر مردی است که نیزه‌ای در دست دارد.
این نقش تحریف‌شده و تقلید نقوش دوره هخامنشی در تخت جمشید با خصوصیات و لباس و کلاه یک مرد عشایری جنوب است. روی سنگ‌های شش کتیبه دیگر نیز احتمالاً نقش و نگارهایی بوده و به نظر می‌رسد که نقوش قبلی توسط استادباشی حجار محو شده و اشعار یادشده روی آن‌ها به طور برجسته کنده شده‌است .
در این باغ وسیع سرونازهای بلند و زیبایی وجود دارد که سال‌های زیادی بر آن‌ها گذشته و موجب شهرت باغ شده‌است. اصولاً باغ‌های شیراز به خاطر داشتن درختان سروناز شهرت داشته و تمام جهانگردانی که از این شهر بازدید کرده‌اند، در سفرنامه و خاطرات خود به تفصیل از زیبایی سروناز شیراز سخن رانده‌اند. در میان سروهای باغ‌های شیراز نیز سرونازهای باغ ارم زیباتر و جلوه آن خیره‌کننده‌تر است. بلندترین سروناز این باغ که قریب سی‌وپنج متر ارتفاع دارد، بلندترین سروناز شیراز است که سروی است کشیده و گویی دست هنرمندی آن را بدین استواری و موزونی تراشیده‌است. این درخت شهرت بین‌المللی یافته و نویسندگان و جهانگردان خارجی عکس‌ها و مقالات بسیاری درباره آن منتشر کرده‌اند.
انواع درختان باغ ارم را می‌توان به دو دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم كرد:
۱- درختان غیر مثمر باغ عبارت‌اند از: سروناز، كاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان‌گنجشک، بیدمشک، سپیدار و اكالیپتوس.
۲- درختان مثمر باغ عبارت‌اند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی.
محصول اصلی درختان میوه‌دار باغ در درجه اول انار است و مركبات را می‌توان در درجه دوم به‌حساب آورد. درختان مركبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستان‌ها و باغ‌های مركبات شیراز است ولی دیگر درختان و سرونازهای باغ در مدت سالیان دراز موزون و شكوهمند شده و مرتباً هم بر زیبایی آن‌ها افزوده شده‌است.
این باغ امروزه علاوه بر سروهای زیبا به داشتن انواع گل نیز شهرت دارد. در دو دهه اخیر گل‌های بسیاری از هر نوع در آن پرورش داده شده و مخصوصاً گل‌های رز گوناگون آن دیدنی است. در موقع توسعه باغ، گلستانی از انواع گل رز در ضلع غرب و شمال غربی احداث گردیده كه در آن قریب دویست و پنجاه واریته گل رز پرورش داده شده‌است. این گلستان ازنظر تنوع و بسیاری از انواع گل رز، در كشور ما بی‌نظیر و در كشورهای هم‌جوار و آسیا کم‌نظیر است، به‌طوری‌که در بین كشورهای مشرق زمین شهرت دارد. فقط در دو سه كشور دیگر گلستان‌های رز با این تنوع پرورش داده شده‌است.
به جز گل‌های رز گوناگون و زیبای باغ كه جای صحبت فراوان دارد، انواع دیگر گل‌های موجود در باغ ارم را می‌توان به ده عنوان كلی دسته‌بندی نمود:
۱- درختچه‌های زینتی دارای گل‌های زیبا
۲- درختچه‌های زینتی دارای برگ‌های زیبا
۳- گل‌های یک‌ساله مقاوم به سرما
۴- گل‌های یک‌ساله حساس به سرما
۵- گل‌های پیازدار
۶- بوته‌های دائمی گل‌دار
۷- گیاهان دائمی پوششی و رونده
۸- گیاهان یک‌ساله رونده
۹- گیاهان حصاری
۱۰- گل‌های گلخانه‌ای
قسمت عمده آبی كه این باغ را مشروب می‌سازد مانند بیشتر باغ‌های شیراز از نهر اعظم است. این نهر به جدول‌های متعدد تقسیم می‌شود كه هرکدام را بنا می‌خوانند و از آن جمله جدول میری است كه یک‌پنجم از نهر اعظم است. باغ ارم از جدول میری مشروب می‌گردد. علاوه بر این، دو حلقه چاه عمیق در باغ حفرشده كه آب موردنیاز به وسیله پمپ تأمین‌شده و با استفاده از لوله‌کشی به مصرف آبیاری گل‌های باغ می‌رسد. از آب‌لوله‌کشی شهر نیز برای آشامیدن و مصارف عمارات استفاده می‌گردد.
باغ ارم که امروزه به موزه گیاه‌شناسی دانشگاه شیراز بدل شده، در حقیقت به مالکان اصلی خود یعنی مردم ایران‌زمین بازگشته‌است. اگر به شیراز سفر کردید، سیر و سیاحتی در این باغ را از دست ندهید.
منابع:
وبسایت دانشگاه شیراز
وبسایت روزنامه جام جم
دانشنامه گل و گیاه
مرجع جامع شهرهای ایران
تبیان
گفتم که خدا مرا مرادی بفرست ، طوفان زده ام راه نجاتی بفرست ، فرمود که با زمزمه ی یا مهدی ، نذر گل نرگس صلواتی بفرست
