آتشکده بهرام یزد؛ پاسدار آتشی به قدمت هزار و پانصد سال

شهر کویری یزد؛ مملو از عمارات و بناهای تاریخی ایرانی است که باعث اهمیت و شهرت این خطه از کشورمان می‌شود. عماراتی برجای‌مانده از دل تاریخ، همچون: مسجد جامع یزد، خانه‌ی لاری‌ها، مدرسه‌ی ضیائیه، بقعه‌ی دوازده امام، بقعه‌ی سید رکن‌الدین و ... ، سرشار از دوستی‌ها و دشمنی‌های تلخ و شیرین گذشتگانی است که امروزه آن‌ها را بخشی از ایران باستان می‌نامیم. خانه‌ی زرتشتیان یزد نیز یکی از این بازمانده‌های تاریخ ایران است که می‌توان آنرا مملو از حوادث و اتفاقاتی شنیدنی و منحصربه‌فرد دانست. این اثر ارزشمند تاریخی، در شهریورماه سال ۱۳۷۸ با شماره‌ی ۲۴۳۱ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

جغرافیای خانه‌ی آتش زرتشتیان یزد

همانگونه که می‌دانید، در نقاط بسیاری از کشور، آثار تاریخی، عمارات و بناهایی کهن قد برافراشته‌اند که یادآور اصالت و هویت ایران کهن بوده و هرکدام آبستن حوادثی از جنس تاریخ این سرزمین است. خانه‌ی زرتشتیان یزد که به آتشکده‌ی بهرام و آتشکده‌ی وَرهُرام نیز مشهور است، از این قاعده مستثنی نبوده و به وضوح می‌توان سنگینی مسئولیت بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران را بر زبانه‌های گرمی که در سوسوی شعله‌های آتشی هزارساله سبک‌بال می‌رقصند، احساس کرد. خانه‌ی آتش زرتشتیان یزد، در شهر تاریخی یزد، بلوار شهید منتظر قائم، خیابان آیت الله کاشانی، روبروی جاده اکبر احداث شده است.

تاریخچه‌ی خانه‌ی آتش زرتشتیان یزد

استان یزد، چند آتشکده‌ی معروف زرتشتیان را در خود جای داده است که همین امر از دلایل جذب زرتشتیان سراسر کشور و جهان به این استان زیبا و باستانی کشور محسوب می‌شود. آتشی با قدمت ۱۵۰۰ سال که از لحاظ تاریخی مهم و ارزشمند محسوب می‌شود و در مکانی که به آتشکده‌ی بهرام و همچنین آتشکده‌ی وَرهُرام نیز معروف است، در ساختمانی تاریخی نگهداری می‌شود. این عمارت از جمله بناهای مقدس زرتشتیان است که قدمتش به آبان‌ سال ۱۳۱۳ هجری قمری، زمان پهلوی اول باز می‌گردد. طبق مستندات تاریخی به نظر می‌رسد این مکان با سرمایه‌ی یک زرتشتی به نام همابائی در قطعه زمینی که به همت تعدادی از زرتشتیان ایران، از جمله برادران امانت با کمک بودجه‌ی اهدایی از طرف انجمن پارسیان هند، در زمینی موقوفی به نام اردشیر مهربان رستم امانت (پدر برادران امانت)، ساخته شده است.

گفته می‌شود نقشه‌ی خانه‌ی آتش، توسط مهندسان پارسی کشیده شده و مرحوم ارباب جمشید امانت، مسئولیت و مدیریت ساخت این بنای مقدس را به عهده گرفته است. داخل شدن به این مکان که به عنوان نیایشگاه زرتشتیان در نظر گرفته می‌شود و همانگونه که برای انجام عبادت سلسله مراتبی وجود دارد، همواره برای نیایش کنندگان دین زرتشتی نیز با آداب و آئینی خاص همراه بوده است چرا که در دین زرتشت نیز مردان و زنان باید برای ورود به این مکان به ترتیب از کلاه و روسری سفید و همچنین لباسی به رنگ روشن استفاده کنند. پوشیدن کفش نیز که از دیرباز در فرهنگ ایران برای ورود به مکان‌های مقدس جایز نبوده، از جمله ممنوعات واردشدن به آتشکدهها به شمار میرفت و پس از اسلام نیز این آداب در ورود به مساجد رعایت می‌شود، همچنین پاکیزه بودن افراد نیایش‌کننده نیز یکی دیگر از قوانین داخل شدن به این عمارت محسوب می‌شود.

زمانی که این آتشکده به ثبت آثار تاریخی کشور رسید، گروهی از زرتشتیان با این موضوع چندان موافق نبودند چرا که معتقد بودند با ورود گردشگران به این مجموعه باعث از بین رفتن آرامش نیایشگران شده و نیز پاکیزگی این مکان که در دین زرتشتی از جایگاه والایی برخوردار است، ازبین میرود.اما به دلیل درخواست زیاد گردشگران برای بازدید از این مکان، بخشی از آن برای بازدید کنندگان در نظر گرفته شده است .

طبق گفته‌ی زرتشتیان ارشد، این آتش، ورهرام نام دارد که از ابتدا در این مکان قرار نداشت و از والاترین آتش‌ها در مراسم آیینی زرتشتی است. به نظر می‌‌رسد ابتدا از آتشکده‌ی واریان پارس به عقدای یزد منتقل شده و به مدت زمان هفت قرن در آن مکان محافظت شده است. سپس آنرا به ترک‌آباد اردکان انتقال داده و در آنجا نیز به مدت سه قرن نگهداری کرده‌اند. سرانجام آن را به یزد آورده و در محلی که اکنون به خانه‌ی آتش زرتشتیان معروف است، قرار گرفته است.

طبق نوشته‌ها و نقل قول‌های تاریخی به نظر می‌رسد در زمان حکومت پادشاهان ساسانی، سه آتشکده که به دلیل قدمتشان از شکوه و اهمیت بالایی برخوردار بودند،۱-آتشکده‌ی آذر گشنسب یا آذرگشسب واقع درشهرستان تکاب در تخت‌سلیمان ۲-آتشکده‌ی آذر برزین‌مهردر روستای فشتنق خراسان رضوی ۳- آتشکده‌ی کاریان یا آتشکده‌ی فرنبغ کاریان فارس در روستای کاریان از توابع جویم لارستان، نسبت به سایر آتشکده‌ها منزلت و شهرت بیشتری داشتند.

همین امر سبب شد تا آنهارا آتش وَرهُرام یعنی آتش پیروزی بنامند. از جمله آتشکده‌هایی که محافظت از آتش ورهرام را به عهده داشت، به آتشکده‌ی آذرفرنبغ معروف است که در شهر کاریان فارس قرار گرفته بود. متاسفانه مسئولان و محافظان این آتش، در قرن دهم میلادی، به دلیل حمله‌ی دشمنان به شهر یزد، مجبور به انتقال آن به آتشکده‌ی بزرگ شهر شدند. اما این آتشکده در سال ۵۱۳ هجری قمری تخریب و زرتشتیان را وادار به جابه‌جایی مجدد آتش مقدس خود کرد. آن‌ها در غاری که در کوه اِشکَفت یزدان (بین عقدا و پارس‌بانو) قرار داشت، رفته و آتش ورهرام را به مدت ۳۰ سال از گزند بیگانگان حفظ کردند.

به نظر می‌رسد پس از آن مجبور به انتقال مجدد آتش ورهرام شده و به مدت دو قرن دیگر برای جلوگیری از تجاوز بیگانگان، در روستاهایی که محل زندگی زرتشتیان یزد شناخته می‌شد، مورد حفاظت و پاسداری قرار گرفت. در سال ۷۵۰ هجری قمری، روستایی به نام ترک‌آباد در نزدیکی اردکان ساخته و اکثر زرتشتیان یزد بویژه موبدان به آن منطقه، نقل مکان کردند. آتش مقدس نیز به ترک‌آباد منتقل شده و به مدت زمان ۳۰۰ سال، در روستای ترک‌آباد نگهداری و محافظت شد. متاسفانه جامعه‌ی زرتشتیان ترک‌آباد به مرور زمان از هم گسیخته شد و آتش مقدس بار دیگر به شریف‌آباد منتقل و در سال ۱۱۸۹ هجری قمری مجددا به یزد بازگردانده شد. زرتشتیان مجبور شدند آتش مقدس را در محله‌ی دستوران یزد (کوی موبدان)، در خانه‌ی کوچکی به صورت مخفیانه نگهداری کنند.

این مسئله تا زمانی که به دستور رضاشاه مجوز احداث آتشکده‌ی یزد صادر شد، ادامه داشت. سرانجام با این مجوز رسمی، زرتشتیان نیز توانستند بدون ناراحتی و تحمل سختی‌های گذشته، عبادتگاهی در شان و منزلت خود داشته باشند. آتش مذکور، در ظرفی بزرگ از جنس برنز، درون محفظه‌ای ساخته شده از شیشه، مرتفع‌تر از سطح زمین، در اتاقی تقریبا وسیع و در مکانی که از نور خورشید فاصله دارد، نگهداری می‌شود. البته اتاق‌های دیگری برای انجام مراسم و تشریفات نیایش و عبادت زرتشتیان توسط معماران سازنده‌ی این بنای ارزشمند در نظر گرفته شده است که در اطراف اتاق نگهداری آتش، تعبیه شده‌اند.

مسئولان این بنای ارزشمند زرتشتی، وظیفه‌ی روشن نگهداشتن آتش این آتشکده را به فردی مطمئن و مورد اعتماد واگذار کرده‌اند. خوشبختانه آتشکده‌ی زرتشتیان یزد یا آتشکده‌ی بهرام، در سال‌های اخیر مکانی دوست‌داشتنی برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی قلمداد می‌شود. بازدیدکنندگان تنها از پشت شیشه اجازه‌ی دیدن آتش مقدس را خواهند داشت چرا که طبق نقل قول مردم و زرتشتیان یزد و طبق آئین زرتشتیان نفس‌های انسان‌ها نباید با آتش پاک برخورد کند.

معماری آتشکده

با بررسی ساختمان‌هایی که به عنوان آتشکده‌ مورد استفاده قرار می‌گیرند، به این اصل خواهیم رسید که از دوران باستان، آتشکده‌ها بدون هرگونه تجملات و زرق و برق و به صورت مکانی ساده و مقدس طراحی و ساخته شده است. آتشکده بهرام نیز همانند همتاهای خود، از معماری و طراحی ساده و زیبایی برخوردار است. طراحی این مکان براساس سلسله مراتب و حوزهبندی فضایی آتشکده‌های پارسیان هند در نظر گرفته‌ شده است ولی معماری این بنا نیز همانند سایر بناهای ساخته شده در مناطق کویری ایران، همان الگوهای معماری ایران را دارد. این بنا در مرکز حیاط قرار گرفته و درختان همیشه سبز، آن را محصور کرده‌اند. ارتفاع آن به ۲۱ متر بالاتر از سطح زمین می‌رسد و برای وارد شدن به آن مکان، عبور از ۸ پله‌ی تعبیه شده ضروری است.

نگاره‌ی فَرَوَهَر و سرستون‌های سنگی، ابهت و زیبایی خاصی را برای ساختمان آتشکده‌ی بهرام به ارمغان آورده است. در واقع می‌توان اینگونه بیان کرد که معماری به کار رفته در این اثر مقدس، از آثار معماری معاصر یزد محسوب می‌شود که در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی توسط سازندگان هنرمند، احداث شده است. همچنین این سرستون‌ها و سنگ‌های گلداری پایین دیوارها، از هنرمندی استادکاران و هنرمندان استان اصفهان است که پس از تراشیدن سنگ‌ها در اصفهان، آن‌ها را به شهر یزد منتقل کرده‌اند. به نظر می‌رسد کاشیکاری صورت گرفته در نگاره‌ی فروهر بالای سردر ورودی خانه‌ی آتش زرتشتیان نیز توسط هنرمندان استان یزد انجام گرفته است.

طراحان و استادکاران نیز دیوارهای داخل ساختمان را با اشکالی از تصاویر زرتشت و جمله‌هایی برگرفته از کتاب مقدس اوستا، بسیار زیبا و هنرمندانه تزئین کرده‌اند. حوضی دایره‌ای شکل و بزرگ در ابتدای ورودی عمارت آتشکده، زیبایی ویژه‌ای را به این بنای مقدس بخشیده است که طبق آئین حوض‌‌های سراسر دنیا، کف آن توسط سکه‌هایی که بازدیدکنندگان داخل آن انداخته‌اند، فرش شده است. به نظر می‌رسد قرار گیری آتشکده در مقابل حوضی از آب، از خصوصیات این مکان‌ها محسوب می‌شود. زرتشتیان آتش مقدس را در اتاقی که معماران آنرا در مرکز ساختمان احداث کردند، قرار دادند. به این وسیله آتش از تابش نور خورشید دور خواهد بود. در اطراف آن نیز اتاق‌هایی برای انجام فریضه‌ی نماز و نیایش مخصوص زرتشتیان در نظر گرفته شده است.

منابع:   beytoote ،citypedia ، berasad  ، wikipedia،berasad