مراسم زار در استان هرمزگان

درباره منشاءِ این مراسم اطلاعات زیادی در دست نیست. گویا عقاید مربوط به بادهای زار از راه حبشه به سرزمین‌های اسلامی راه یافته است. مراسم مربوط به زار و پایین آوردن آن در جنوب ایران غیر از مراسم و آداب و رسومی است كه در آفریقا، یا شبه قاره‌ هند به جای آورده می‌شود. ولی در هر حال، هنوز این معتقدات و آداب و رسوم رنگ و بوی تند آفریقایی خود را از دست نداده‌اند : تمام باباها و ماماهای اهل هوا سیاه‌پوست هستند و آوازها و صدای پایكوبی گروهی ساحل‌نشینان، چه درعروسی و چه در عزا،‌ هنوز شور و حال آفریقایی دارند. اهل هوا كسانی هستند كه گرفتار یكی از بادها شده‌‌اند و بادها قوای مرموز و جادویی را گویند كه همه جا بر نوع بشر مسلط هستند. هیچ‌كس را قدرت مقابله با آن‌ها نیست و آدمیزاده در مقابل‌شان راهی جز قربانی دادن و تسلیم شدن ندارد. بادها هم‌چون آدمیان مهربان یا بی‌رحم، كور یا بینا، كافر یا مسلمانند. وقتی كسی گرفتار یكی از بادهای مرموز شد، باید پیش بابا یا مامای زار برود تا طی مجالس و مراسمی خاص باد را از تن بیمار خارج كنند. بعد از شفا و بیرون رفتن باد از تن بیمار، آن شخص در جرگه اهل هوا در می‌‌آید. باباهای زار معتقدند،‌ اشخاصی كه مبتلا به مرض سردرد، چشم‌درد یا دل‌درد می‌شوند و از طریق توصیه‌های پزشك بهبود نمی‌یابند، یا دوای خانگی مصرف می‌كنند و درمان نمی‌شوند، برای درمان باید به نزد بابا یا مامای زار بروند. این مراسم بیش‌تر در جزیره قشم و بندر لنگه، معمولاً در شب‌های چهارشنبه انجام می‌شود. بابای زار عده‌ای را مأمور می‌كند چوب خیزران به دست گیرند و دور‌ آبادی و خانه‌ها بگردند و با این علامت، زاری‌ها آگاه می‌شوند كه مراسم برگزار خواهد شد. زنان و مردان لباس‌های خود را می‌پوشند، موهای خود را شانه زده، عطر مخصوص بر صورت و تن خود می‌پاشند و برای رقص و بازی‌ زار آماده می‌شوند. ابتدا دوای مخصوصی كه معجونی است از كُندُرَك، ریحان، گَشته (چوبی است از بمبئی می‌آورند)،‌ زعفران، هل، جوز و زبان جوجه (گیاهی است كه در كوه می‌روید) تهیه می‌نمایند. زار چیست؟ از مجموعه مبحثهایی كه به دست آمده است، زار یك نوع بیماری است كه در سواحل جنوبی ایران شیوع پیدا كرده است. معمولاً این بیماری با معالجات پزشكی قابل درمان نمی‌‌باشد، زیرا معتقد هستند كه نوعی باد یا جن وجود شخص را تسخیر می‌كند كه تنها با برگزاری مراسم می‌توان آن باد را آرام كرد و بیمار را از بیماری رهانید. باد، زار یا جن جنونی است كه مریض را هوایی می‌كند و تا بیرون نیاید ممكن است بیمار را از بین ببرد. «بابازار» و «مامازار» كیست؟ اشخاصی كه به این بیماری دچار و معالجه شده‌اند، به «اهل هوا» و كسانی كه معالجات آنها را به عهده می‌گیرند به بابازار یا مامازار معروف شده‌اند. برای مبتلا شدن به این بیماری حد سنی لازم نیست. از ده سالگی به بالا ممكن است وارد تن شخص شده و او را بیمار كند. انواع ظاهری باد بادها به دو طریق خود را نشان می‌دهند. 1. یكی بادی كه می‌بیند و نگاه می‌كند و با چشم باز راه می‌رود. این باد از همه چیز باخبر است اگر «زیرش»5 بیاورند از همه دنیا خبر می‌دهد. این بادی است كه مجلس داشته است شعر و آواز شنیده و برایش دهل زده‌اند و خون قربانی خورده است. اغلب بادهای «بابازار» یا «مامازار»ها بینا هستند كه به باد صاف نیز معروف می‌باشند. 2. دسته‌ای دیگر بادهای كورند كه به بادهای ناصاف معروف‌اند. این باد مجلس و سفره ندیده، خون نخورده، شعر و آواز و دهل نشنیده است. بادهای عمده و مشهور 1. باد زار zar: این بادها همه كافرند، به جز عده‌ای محدود، همه را «باد سرخ» می‌‌گویند. 2. نوبان Noban: بادی است كه شخص را علیل و بی‌حركت و افسرده می‌كند. 3. باد مشایخ Mashayekh: عده‌ای مسلمان و پاك و بی‌خطر و عده‌ای دیگر خطرناك هستند. این بادها در سواحل مسلمان‌نشین فراوان‌اند. 4. باد جن: بادهای زمینی یا زیرزمینی هستند. همه خطرناك و زنجیری و دارای مضرات بسیارند. 5. باد پری: شامل پریهای كافر و پریهای اهل حساب‌اند. هر دو، شخص را مبتلا می‌كنند. باد پری كافر و خطرناك است. 6. باد دیب «دیو»: قد بسیار بلند دارد و در بیابانها و جزایر به انسان بر می‌خورد و همان دم انسان را بی‌جان و خشك می‌كند. 7. باد غول: این باد از دور همچون شتری مست پیدا می‌شود و هر كس كه سر راهش قرار بگیرد، بی‌جان می‌شود. از انواع بادها، باد زار، نوبان و مشایخ شیوع بیشتری دارند و چون مبتلایان همان دم هلاك نمی‌شوند، احتیاج به مراسم و مراقبت «اهل هوا» دارند. تشخیص زار زار را از زبانی كه دارد می‌شناسند كه از كدام خاك و یا از كدام دیار آمده است. این تشخیص توسط بابازار یا مامازار صورت می‌گیرد. بابا برای تشخیص اینكه فرد واقعاً مبتلا به نوعی باد هست یا نه. نوعی درمان گیاهی را به تن فرد می‌مالد و نیز معجون دیگری كه آن هم از داروی گیاهی ساخته شده است به وی می‌خوراند. هر زار وقتی كه خون می‌خورد6 زیر می‌شود و به زبان در می‌آید و از درون كالبد شخص مبتلا و با حنجرة وی با بابازار یا مامازار صحبت می‌كند و می‌گوید كه از كدام دیار آمده است. شیوع زارها در همه جا یكسان نیست. مركز اصلی‌شان همان سواحل است، كه زار از همان طرف پیدا می‌شود. بابا بعد از اینكه مطمئن شد مریض دچار زار شده است وی را «رهن» می‌كند. یعنی كه تا زمان گرفتن مراسم برای تشخیص نوع زار و برآورد كردن درخواست زار، شیء یا مقداری پول به عنوان ودیعه كه در نزد اهل هوا «رهن» نامیده می‌شود، به بازوی مریض می‌بندند و از زار مهلت می‌خواهند تا در اولین فرصت مراسم را برگزار كنند. چگونگی اجرای مراسم زار روز قبل از اجرای مراسم یكی از اهالی اهل هوا خیزران به دست راه می‌افتد و تك‌تك درها را می‌زند و اهل هوا را برای بازی دعوت می‌كند؛ این فرد را «خیزرانی» می‌نامند. بابازار و مامازار با دهلهای مخصوص در صدر مجلس قرار می‌گیرند. او یك دهل بزرگ به نام «مودندو» (Modendo) را روی سه ‌پایه‌ای می‌گذارد بابا روی چهار‌پایه‌ای عقب دهل می‌نشیند. كنار دهل بزرگ یك دهل به نام «گپ‌دهل» كه دو سر معمولی دارد و در كنار آن دهل دیگری به نام «كسر» در یك ردیف قرار دارند. جلوی مودندو سینی نقره یا ورشویی می‌گذارند كه درون آن «گشته سوز» و «كندورك» را در آتش دود می‌كنند. بابازار ابتدا «مودندو» و بعد «گپ دهل» و سپس دهل «كسر» را دود می‌دهد و بعد «تنگ» شان را می‌گیرد و سرجایشان می‌گذارد. قبل از شروع مجلس سفره مفصلی پهن می‌كنند كه در این سفره همه چیز موجود است. از انواع غذاها گرفته تا گیاهان معطر و ریاحین جنوب و میوه كنار (Konar) خرما و گوشت و خونی كه برای مبتلای زار سر سفره لازم است. خون سر سفره، خون قربانی زار است و این قربانی معمولاً یك بز است كه در همان مجلس سرش را می‌برند و خونش را در تشتی سر سفره می‌گذارند. معمولاً تا زار خون نخورد به حرف در نمی‌آید. اعتبار خون نشانه شدت و وابستگی شخص مبتلاست به اهل هوا. اعتبار و مقام هر بابازار یا مامازار به تعداد خونیهایی است كه خورده است. در مجلس زار، آوردن اسم خدا و رسول خدا و ائمه اطهار(ع) حرام است. زیرا زار زیر نمی‌شود. هر كس كه وارد می‌شود كفش خود را بیرون می‌گذارد و بدون سلام گفتن در جرگه اهل هوا می‌نشیند. در موقع نشستن نباید با هیچ یك از حاضران صحبت كند. اگر چای یا قهوه برایش آوردند بعد از صرف آن نباید استكان یا فنجان را بر زمین بگذارد، بلكه باید منتظر بماند تا خادم بیاید و ظرف را از دست او بگیرد. كسی نباید بلند بلند حرف بزند. صحبت كردن جایز نیست. اگر كسی خلاف كند «حد» برایش معین می‌شود و این «حد» را بابا یا مامازار تعیین می‌كند. وقتی بابا یا مامازار احتمال بدهد كه شخص مبتلا به یكی از زارها شده است او را مدت هفت روز در حجاب و دور از چشم دیگران نگه می‌دارد. ابتدا بدن شخص را تمیز می‌شویند و بعد مدت هفت روز مانع از دیدن زن و سگ و مرغ توسط بیمار می‌شوند به علاوه در این مدت چشم هیچ زنی (محرم یا نامحرم) نباید بر وی بیفتد. فقط بابازار یا مامازار مراقب اوست. تمام شبها معجون یا دوای مخصوص زاران به تن او می‌مالند. برای بیرون كردن باد یا جن یا زار شخص مبتلا را می‌خوابانند و انگشتان شست پاهایش را با موی بز به هم می‌بندند. مقداری روغن ماهی هم زیر دماغ مبتلا می‌كشند و چند رشته موی بز (بعضی به جای موی بز موی سگ را آتش می‌زنند) هم آتش می‌زنند و زیر بینی او می‌گیرند. سپس بابا با خیزران جن را تهدید می‌كند كه از بدن وی خارج شود و با ضربه‌هایی كه به تن بیمار می‌زند، جن با ناراحتی زیاد و با جیغ و داد مركبش را رها و فرار می‌كند. بعد از فرار جن تنها برای زیر كردن باد و زار سفره و بساط بازی و آواز و نذر و نیاز و همچنین خون و قربانی برای تشكیل بازی بعدی لازم است. سر بیمار با پارچه‌ای پوشانده می‌شود و دیگران دایره‌وار او را احاطه می‌كنند. بابازار با خیزرانی كه در دست دارد می‌ایستد و شروع به آواز خواندن می‌كند و با هر ضرب‌آهنگ،‌‌ بابازار با خیزران خود، آهسته به بیمار می‌زند و بیمار با ضربه آهنگ، سر خود را به چپ و راست حركت می‌دهد. موسیقی عنصری است كه فرد زاری را به سوی خود می‌طلبد. هر زار موسیقی و شعر مخصوص دارد كه ریتم آن بنابر نوع شعر تغییر می‌كند. انواع موسیقی زار موسیقی جنوب تقریباً به سه دسته تقسیم می‌شود: 1. یك دسته بیشتر به كشورهای عربی شامل عراق، مصر و سوریه، كویت و بعضی كشورهای خلیج فارس گرایش دارند. مانند خوزستان. 2. بعضی به كشورهای هند و پاكستان و افغانستان گرایش دارند مانند سیستان و بلوچستان 3. بعضی دیگر به كشورهای سواحل آفریقا و هندوستان و كشورهای جنوبی خلیج فارس گرایش دارند مانند بندرعباس. نوع سازی كه در این منطقه به كار می‌رود مربوط به خود این منطقه است. ولی سازهای خوزستان و سیستان و بلوچستان بیشتر به كشورهای عربی و هند شبیه است. محرمات اهل هوا هر كس كه در جرگة اهل هواست همیشه باید لباس تمیز و سفید تن كند و مرتب خود را بشوید و معطر كند و از محرمات زیر دوری كند: 1. حق ندارد به مرده دست بزند. چه مرده انسان چه مرده حیوان. 2. نباید به نجاست دست بزند و خود را آلوده كند. 3. نباید جارو و لنگه كفش و غلیان را از بالای سر بیمار رد كنند. 4. نباید لباس كثیف بر تن كند. 5. اگر كسی بخواهد سیگارش را با سر غلیان یك نفر از اهل هوا روشن كند ابتدا باید اجازه بگیرد والا باد آن شخص به آزار مركبش می‌پردازد. 6. نباید می بخورد و مست با نامحرم نزدیكی كند.

منبع : رسانه مجازی نگاه