ماهی ماده غذایی مفیدی است كه در مناطق شمالی و جنوبی كشورمان یعنی مناطقی كه در كنار دریا واقع شده‌اند، جزو مواد اصلی و اساسی برنامه غذایی مردم این مناطق محسوب می‌شود.
ماهی دارای ارزش تغذیه ای بسیار بالایی است و اكثر مواد مغذی مفید و ضروری برای انسان را به تنهایی داراست. ولی ویژگی مخصوص ماهی كه آن را بین سایر مواد غذایی حائز اهمیت خاص ساخته است، نوع چربی موجود در آن است.

 ماهی و محصولات دریایی با وجود آن كه جزو مواد غذایی حیوانی هستند، ولی از نظر تركیب چربی با سایر مواد حیوانی متفاوت‌اند. چربی موجود در مواد غذایی حیوانی به طور عمده حاوی تركیباتی به نام اسیدهای چرب اشباع شده هستند كه این تركیبات موجب بالا بردن كلسترول و سایر چربی‌های نامطلوب خون می‌شوند.

بنابراین افراط در مصرف چربی‌های حیوانی، سلامت قلب و عروق را به خطر انداخته و در نهایت منجر به سكته‌های قلبی و مغزی می‌شود. ولی ماهی و آبزیان با وجود آن كه از دسته مواد غذایی حیوانی هستند با این حال نوع چربی موجود در آنها مشابه مواد گیاهی است و از اسیدهای چرب اشباع نشده به نام امگا 3 در آبزیان وجود دارد كه اثرات بسیار مهمی‌در سلامت انسان به عهده دارد و در پیش‌گیری از بسیاری از بیماریها و كنترل و كمك به بهبود اختلالات و عوارض مختلف نقش مهم و سازنده‌ای به عهده دارد.

جالب است بدانیم كه چربی موجود در بافت‌های ماهی و آبزیان تنها موجب افزایش كلسترول و سایر چربی‌های نامطلوب خون و عوارض قلبی و عروق كمك مؤثری نیز می‌كند. ماهی از منابع بسیار خوب پروتئین محسوب می‌شود. پروتئین موجود در ماهی از نظر كمیت و كیفیت قابل توجه است، بدین معنی كه پروتئین موجود در ماهی به شكلی است كه به آسانی در دستگاه گوارش هضم و جذب می‌شود و به طور تقریبا كامل در بدن به مصرف می‌رسد.
ماهی یكی از منابع خوب آهن است و آهن در خونسازی و همچنین در حفظ مقاومت بدن در برابر میكروب‌ها نقش مهمی‌به عهده دارد. آهن موجود در ماهی به گونه‌ای است كه جذب آن در دستگاه گوارش آسان بوده و به خوبی در بدن به مصرف می‌رسد. علاوه بر آن آهن موجود در ماهی، جذب آهن منابع گیاهی را هم افزایش می‌دهد بنابراین نقش مهمی‌در پیشگیری از كم خونی ناشی (لینك)از فقر آهن به عهده دارد.
ماهی حاوی مقدار قابل توجهی ویتامین‌های گروه "B" در تنظیم فعالیت سلول های عصبی و در نتیجه در سلامت سیستم عصبی و نیز در سلامت پوست تاثیر دارند. همچنین بعضی از انواع ویتامین‌های گروه "B"در خون سازی نیز مؤثرند. بنابراین با مصرف ماهی می‌توانیم به سلامت اعصاب، شادابی، طراوت پوست و پیشگیری از كم خونی كمك كنیم .
ماده مغذی دیگری كه در ماهی به مقدار كافی وجود دارد روی(لینك) می‌باشد. روی یك ماده مغذی است كه در رشد كودكان و نوجوانان و نیز در بلوغ جنسی نوجوانان تاثیر مهمی‌دارد. كمبود این ماده مغذی در دوران رشد موجب كوتاهی قد و در صورت كمبود شدید باعث كوتولگی می‌شود. همچنین در دوران بلوغ منجر به تاخیر در بلوغ جنسی می‌شود. ماهی این ماده غذایی مفید با دارا بودن روی به میزان كافی می‌تواند به رشد و تنظیم بلوغ جنسی كمك كند.
ماهی از منابع غنی فلوئور در سلامت و استحكام دندان‌ها و در پیشگیری و پوسیدگی دندان تاثیر مهمی‌دارد. پس با مصرف ماهی می‌توانیم به سلامت و استحكام دندان‌های خود كمك كنیم فلوئور همچنین در پیشگیری از استئوپروز یا پوكی استخوان(لینك) مؤثر است.
ماهی دریا از بهترین منابع ید به حساب می‌آید. ید یكی از مواد مغذی است كه تاثیر مهمی‌در سلامت انسان دارد. ید در رشد اثرات قابل توجهی دارد و كمبود آن موجب اختلال در رشد و كوتاهی قد می‌شود. بنابراین مصرف ماهی به مقدار كافی در دوران رشد ضروری است. ید همچنین در تكامل سیستم عصبی نقش مهمی‌دارد و چنانچه خانم‌ها در دوران بارداری مبتلا به كمبود شدید ید باشند، كودكانشان علاوه بر اختلال در رشد جسمی‌دچار عقب افتادگی ذهنی نیز می‌شوند و این مشكل تا آخر عمر گریبان‌گیر آنان خواهد شد. همچنین كمبود ید در شیر مادر می‌تواند منجر به اختلال در رشد جسمی‌ و ذهنی كودك شیرخوار بشود.
مصرف ماهی "2" تا"3" بار در هفته در برنامه غذایی مادران باردار و شیرده می‌تواند اثرات مثبتی در رشد جسمی‌و ذهنی جنین و نوزاد داشته باشد. نقش دیگری كه ید در سلامت انسان به عهده دارد تاثیر آن در متابولیسم مواد انرژی‌زا است. كمبود ید موجب كاهش متابولیسم مواد انرژی‌زا در بدن
شده و در نتیجه منجر به افزایش وزن و چاقی می‌شود. ید در تولید مثل نیز مؤثر است و افراد مبتلا به گواتر ناشی از كمبود ید دچار اختلال در تولید مثل خواهند شد. مصرف ماهی و آبزیان می‌تواند نیاز انسان را به ید تامین كرده و از بروز عوارض ناشی از كمبود ید پیش‌گیری كند.
ماهی از منابع خوب فسفر محسوب می‌شود. فسفر ماده ای است كه همراه كلسیم در سلامت و استحكام استخوان ها تاثیر مهمی‌دارد. ماهی‌هایی كه با استخوان مصرف می‌شوند مانند ماهی كیلكا و ساردین علاوه بر خواصی كه برای انواع ماهی‌ها ذكر شد حاوی مقدار قابل توجهی كلسیم نیز می‌باشند. بنابراین در رشد، استحكام و سلامت استخوان‌ها و دندان‌ها مؤثرند.
ماهی و آبزیان با داشتن خواص تغذیه‌ای بسیار خوب می‌توانند قسمت اعظم نیازمندی‌های تغذیه‌ای ما را تامین كنند. علاوه بر آن به علت داشتن تركیبات خاصی كه در چربی بدن آنها وجود دارد در پیشگیری از بسیاری امراض و كنترل و درمان بیماری‌های مختلف نقش مهمی‌به عهده دارند.
ساردین ، ماهی های چرب آبهای عمیق:
فواید آن شامل تامین اسیدهای چرب ضروری است که برای تکامل سیستم عصبی و سلامت مغز و اعصاب لازم است و برای زنان حامله و شیرده بسیار توصیه می شود و تاثیر آن در درمان افسردگی به اثبات رسیده و همچنین حاوی اسیدهای چرب امگا 3 است.

آیا ماهی منبع خوبی برای چربی های امگا-3 است؟
ماهی ها، بخصوص ماهی های آبهای سرد، ماهی های چربی دار (با چربی زیاد) نظیر سالمون، ساردین، ماهی تن و ماهی قزل آلا بدن انسان را در مقابل بیماری های قلبی محافظت می نماید. اسیدهای چرب ضروری موجب جلوگیری از لخته شدن و چسبیدن پلاكتهای خونی (بفرم پلاكهای غنی از كلسترول) به سطح داخلی عروق میگردند.
اكثر حملات قلبی به علت ایجاد لخته های خونی در سرخرگها و سیاهرگها - و جلوگیری از جریان مناسب خون در رگها- صورت می پذیرد. اسیدهای چرب امگا-3 همچنین می توانند در كاهش التهاب در بیماریهایی نظیر آرتریت روماتوئید نقش داشته باشند.
بدن تمام ماهی های آبهای عمیق حاوی چربی های امگا-3 میباشد. بدن میگو، خرچنگ دریایی و صدف خوراكی نیزبه اندازه ماهی آبهای آزاد حاوی اسیدهای چرب امگا-3 میباشد. ماهی های غیر پرورشی اسید چرب امگا-3 خود را بواسطه خوردن جلبكها و پلانكتونها و ماهی های
دیگر بدست می‌آورند. اگر رژیم غذایی ماهی های پرورشی حاوی اسیدهای چرب امگا-3 نباشد رشد این ماهی ها متوقف میشود به همین علت پرورش دهندگان ماهی این ماده مغذی را به غذاهای ماهی می افزایند. از این رو میتوان گفت كه ماهی های پرورشی و دریایی از لحاظ مقدار اسید های چرب امگا-3 تفاوتی با هم ندارند.
بجز گربه ماهی های پرورشی برای بدست آوردن چربی های امگا-3 حتما مجبور نیستید ماهی بخورید. شما میتواند این ماده مغذی را با خوردن مواد غذایی نظیر غلات و حبوبات كامل مانند دانه های سویا(روغن گیری نشده) و دانه ها و مغزها بدست آورید. دانه های بذر كتان غنی ترین منبع غذایی این ماده های مغذی هستند. جیوه حاصل از آلودگی هوا ، بواسطه باران وارد رودخانه ها و اقیانوس ها شده و بوسیله باكتریها به متیل جیوه تبدیل میشود و ماهی ها بواسطه خوردن جلبكها و پلانكتونها این ماده غذایی را دریافت می نمایند. تقریبا بدن تمام ماهی ها حاوی متیل جیوه یا Methyl Mercury میباشد كه این ماده شیمیایی میتواند منجر به بروز آسیب های عصبی بخصوص در كودكان گردد. ماهی های بزرگتر حاوی مقادیر بیشتری از این ماده شیمیایی می باشند.

نقش ماهی در كاهش افسردگی

روغن ماهی و بیماری افسردگی حاد
افسردگی حاد یك بیماری شناخته شده و وخیم روحی است كه مربوط به تكرار دفعات بروز افسردگی، جنون( تغییرات سریع رفتاری، تحرك بیش از حد و شادمانی فوق العاده) یا هر دو می باشد. برای این بیماری معمولاً داروهایی استفاده می شود كه متأسفانه چندان مؤثر نیستند و احتمال بروز مجدد بیماری بسیار زیاد است.
دانشمندان عموماً بر این باور هستند كه این مشكل ناشی از فعالیت بیش از اندازه، در مسیر عبور سیگنال های ( پیام های) عصبی می باشد. اسیدهای چرب امگا-3 موجود در روغن ماهی قادرند از این فعالیت فوق العاده بكاهند و ثابت كنند كه در درمان این اختلالات سودمند هستند.
مصرف ماهی و افسردگی
یكی از محققان در یكی از مقالات خود چنین اظهار می كند كه به ارتباط متقاعدكننده ای میان مصرف ماهی و بروز افسردگی حاد دست یافته است. وی بر روی بروز سالیانه افسردگی حاد در بین 100 نفر در 9 كشور و ارتباط آن با مصرف ماهی مطالعه كرد و طبق تحقیقات خود متوجه شد ، بروز افسردگی در كشورهایی كه میزان مصرف ماهی در آن ها كم است، بالا می باشد. در نیوزیلند با مصرف تنها 20 كیلوگرم ماهی در سال، میزان بروز افسردگی 8/5 درصد بود، در حالی كه این میزان در كشور كره با مصرف سالانه بیش از 50 كیلوگرم ماهی تنها 3/2 درصد بود و در نهایت ژاپن با مصرف سالانه تقریباً 75 كیلوگرم ماهی دارای پایین ترین میزان( 12/0 درصد) بروز افسردگی می باشد.
این محقق خاطرنشان كرد كه ممكن است عوامل متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دیگر عوامل بر نتایج به دست آمده از تحقیقات او تأثیرگذار بوده باشد، اما به این مطلب نیز اشاره كرد كه تراكم بالای اسید دكوزاهگزانوئیك ( یك اسید چرب مهم و اساسی موجود در ماهی) در پلاسمای خون، موجب افزایش سروتونین و در نهایت كاهش بروز افسردگی و خودكشی شده است.
روغن ماهی موجب تخفیف علایم بیماری شیزوفرنی می شود.
شیزوفرنی یك بیماری حاد روحی است كه علائم آن شامل هذیان گویی، نابهنجاری های روانی و روگردانی ازاجتماع می باشد. شواهد بسیار زیادی نشان می دهند كه غیرطبیعی بودن تركیبات اسید چرب درغشای سلولی با بروز این بیماری درارتباط است.
پژوهشگران در یكی از مطالعات خود به ارزیابی تأثیر مصرف روغن ماهی بر شدت یا كاهش علایم بیماری شیزوفرنی در یك گروه 24 نفره از بیماران شیزوفرنیك پرداختند. آن ها در یك دوره 6 ماهه، روزانه 10 گرم كنسانتره روغن ماهی برای این بیماران تجویز كردند كه به میزان زیادی از شدت علایم این بیماری در طول این دوره كاسته شد. نكته جالب توجه اینجاست كه هیچ یك از این بیماران در زمان قبل از این دوره درمان، دچار نقص در جذب اسیدهای چرب نبودند.
محققان به این نتیجه رسیده اند كه بیماری شیزوفرنی به طریقی با یك متابولیسم غیرطبیعی اسید چرب در ارتباط می باشد و همواره بر روی آزمایش های كلینیكی برای شناسایی فواید نهفته در تجویز اسید چرب امگا-3 به منظور درمان این ناهنجاری، تأكید فراوان دارند.
مغز انسان به اسید دكوزاهگزانوئیك (DHA) نیاز دارد.
DHA ( اسید دكوزاهگزانوئیك) یكی از اركان اساسی بافت مغزی انسان را تشكیل می دهد و به ویژه در قشر خاكستری مغز و شبكیه چشم به میزان زیاد یافت می شود. اخیراً دانشمندان به ارتباط كمبود این اسید چرب مهم با افسردگی، از دست دادن حافظه، جنون و مشكلات بینایی پی برده اند. این اسید چرب برای جنین و نوزاد انسان، از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. محتوایDHA در مغز نوزاد انسان در طول سه ماهه اول زندگی سه برابر می شود. از این رو، دریافت آن به میزان كافی برای مادر در زمان بارداری وشیردهی الزامی است. متأسفانه، میانگین محتوایDHA در شیرمادران در كشور آمریكا دارای كمترین میزان در سراسر جهان می باشد. احتمالاً دلیل آن این است كه آمریكایی ها، ماهی كم مصرف می كنند.
برخی از پزشكان معتقد هستند كه بیماری هایی نظیر افسردگی پس از زایمان و ضریب هوشی پایین همه ناشی از جذب ناقص DHA است كه به وفور در كشورهای آمریكایی دیده می شود. این پزشكان همچنین اظهار می كنند كه مقادیر پایینDHA مربوط به میزان اندك سروتونین در مغز می باشد كه باز هم موجب افزایش گرایش به افسردگی، خودكشی و ستیزه جویی می شود.DHA به میزان زیاد در فیتوپلانكتون ها و ماهی های آب های سرد یافت می شود. كارشناسان تغذیه توصیه می كنند كه جهت تامینDHA كافی دو تا سه وعده در هفته ماهی مصرف شود و اگر هم امكان آن نباشد، حداقل روزانه 100 میلی گرمDHA مصرف كنند.
بسیار دیده شده است كه برای پایین آوردن كلسترول ، كاهش وزن بدن و نیز جهت جلوگیری از انواع حاد سرطان ، رژیم هایی با محتوای چربی بسیار پایین تجویز می شود ، اما اگرچه كاهش كلسترول، احتمال خطر مرگ از بیماری قلبی را كم می كند ، در مقابل ، می تواند موجب افزایش احتمال بروز مرگ و میرهای غیر طبیعی ، خودكشی و افسردگی شود.
همچنین دارو های كنترل چربی و كاهنده ی كلسترول ممكن است منجر به كاهش تراكم اسیدهای چرب غیر اشباع در بافت عصبی شوند. رژیم های مهار چربی عموماً منجر به افزایش جذب اسیدهای چرب غیر اشباع امگا-6 و كاهش جذب اسیدهای چرب امگا-3 می شود. اسیدهای چرب امگا-3 موجود در روغن ماهی برای فعالیت درست سیستم عصبی، مهم و حیاتی هستند و در رژیم هایی كه جهت كاهش كلسترول ، كاهش وزن و جلوگیری از سرطان تجویز می شوند، باید حتماً اهمیت جذب كافی اسیدهای چرب امگا-3 را در نظر باید گرفت.
وزارت بهداشـت و درمـان استرالیا طبق تحقیقات اخیر خوداعلام نموده که شهروندان استرالیایی می بایست در رژیمغـذایی خـود بیشــتر از ماهی استفاده کنند. ماهی دارایچــــربی بسیار پایینی می باشد، میزان پروتئین در آن بالابــــوده و منبع مناسب اسید های چرب امگا 3 می باشد.تحـــــقیقات گویای این مطلب هستند که استفاده مکرر ازماهی در وعده های غذایی– یک یا دو وعده در طول هفته– ریسک ابتلا به بیماری در هر سنی را کاهش می دهد.از این نوع بیماری ها می توان به آسم در کودکان و سرطان پروستات در بزرگسالان اشاره کرد. اگر بخواهیم که مزایای ماهی در طبخ از میان نرود، بهتر است آنرا بصورت آب پز، بخار پز، و کبابی مصرف کنیم.

مزایای مصرف ماهی

تنگی نفس (آسم) – کودکانی که در رژیم غذایی آنها ماهی وجود دارد نسبت به سایر کودکان، کمتر مبتلا به بیماری آسم می شوند.
مغز و چشم – به این دلیل که ماهی سرشار از اسید چربی به نام امگا 3 می باشد، سلامت بافت های ویژه مغز را تضمین نموده و سلامت شبکیه چشم را نیز به مراتب ارتقا می بخشد.
بیماری های قلبی-عروقی – اگر به طور هفتگی از ماهی مصرف شود، ریسک ابتلا به بیماری های قلبی و به ویژه سکته تا حد بسیار زیادی کاهش پیدا می کند چرا که ماهی از لخته شدن خون جلوگیری نموده، قابلیت ارتجاعی رگ های خونی را بهبود می بخشد، فشار خون را کاهش می دهد، چربی خون را پایین می آورد و کلسترول "خوب" خون را نیز افزایش می دهد.
از دست دادن حافظه – افراد مسنی که در طول هفته حداقل یک مرتبه از ماهی و یا سایر خوراک های دریایی استفاده می کنند، خطر کمتری در ابتلا به بیماری های مربوط به از دست دادن حافظه از جمله آلزایمر آنها را تهدید می کند.
افسردگی – افرادی که به طور مستمر از ماهی استفاده می کنند کمتر دچار افسرگی می شوند. (افسردگی ارتباط مستقیم با میزان امگا 3 موجود در مغز دارد.)
دیابت – ماهی به افرادی که مبتلا به بیماری دیابت هستند کمک می کند تا راحت تر بتوانند میزان قند موجود در خون خود را کنترل کنند.
بینایی – کودکانی که از شیر مادر تغذیه می کنند و مادران آنها در رژیم غذایی خود از ماهی استفاده می نمایند دارای قدرت بینایی بهتری نسبت به سایر کودکان می باشند. دلیل این امر ذخیره امگا 3 در شیر مادر و انتقال آن به کودک می باشد.
بیماری های التهابی – مصرف مکرر ماهی علائم بیماری هایی نظیر رماتیسم مفصلی، سوریاس، و بیماری هایی که منجر به ایجاد نقص در سیستم ایمنی بدن می شوند را تا حد بسیار زیادی کاهش می دهد.
وضع حمل زودرس – مصرف ماهی در طول دوران بارداری، امکان زایمان کودک نارس و همچنین زایمان زود هنگام را تا حد بسیار زیادی کاهش می دهد.
غذاهایی که سرشار از اسیدهای چرب امگا 3 هستند
میزان روزانه امگا 3 پیشنهادی که از طریق ماهی به بدن می رسد 200-600 میلی گرم برآورد شده است. این میزان برای گیاهان رقمی در حدود 1-2 گرم می باشد.
انواع ماهی های مختلفی که در این قسمت معرفی شده اند، در هر وعده شامل 60 گرم امگا 3 هستند.
ماهی آزاد (تازه) 1.200 mg
ماهی دودی 1.000 mg
ماهی تن 500 mg
ساردین 1.500 mg
ماهی قزل آلا (تازه) 350 mg
نیزه ماهی 300 mg
کوسه ماهی (فلس دار) 250 mg
کالاماری 200 mg
شاه ماهی، آبالون (نوعی صدف دریایی) 170 mg
انواع ماهی های دریایی 7 mg
در این قسمت میزان امگا 3 موجود در 60 گرم از سایر غذاها درج شده است:
دو برش نان سفید به همراه روغن ماهی 27 mg
یک تکه گوشت گاو و یا گوساله 40 mg
تخم مرغ به همراه روغن ماهی 200 mg
مارگارین غنی شده با روغن ماهی 60 mg
یک تخم مرغ معمولی 40 mg
بهترین منبع امگا 3 ماهی است نه قرص ها و کپسول های روغن ماهی.
روغن ماهی ریسک ابتلا به بیماری های قلبی را کاهش می دهد
هزاران هزار مطالعه و تحقیقات مختلف بر روی تاثیرات ماهی و یا روغن ماهی بر روی کاهش فاکتورهای ریسک ابتلا به بیماری های قلبی انجام شده است. در بررسی که در ژورنال پزشکی بریتانیا چاپ و منتشر شد، به صورت اکید پیشنهاد شده بود که برای جلوگیری از حملات قلبی به ویژه در افرادی که مبتلا به نارسایی های عروقی هستند، مصرف ماهی و یا روغن ماهی ضرورت دارد. نحوه عملکرد امگا 3 و طرز کار آن در جلوگیری از بیماری های قلبی هنوز مشخص نشده، اما گمان می رود که ماهی با کاهش میزان تری گلیسرید و همینطور فشار خون از لخته شدن خون جلوگیری نموده و ماهیت ضد التهابی به رگ های خونی می بخشند.

 علی دورقی