صنایع دستی ایران

پن بافی (کارت بافی)

کارت بافی یا نوار بافی یا آنچه در الموت با نام پن بافی شناخته می شود، نوعی بافندگی است که تولیدات حاصل از آن نوارهای تاری (تار رو warp faced) و کم عرض اما بسیار محکم و بادوام و با کاربرد متنوع می باشد. موارد استفاده ازآن نظیر تزئین لباسها مثلاً دور یقه، یا لبه ی دامن یا آستین، یا به عنوان کمربند و حتی بند کفش، بند موبایل، کراوات، بند قنداق، تنگ اسب و حیوانات باربر، در تزئینات و بر پایی چادر و حمل گهواره، هیزم و در زندگی عشایری و . . . را نام برد.

تقریباً غیر ممکن است که بگویم این تکنیک از کجا و به وسیله ی چه کسی اختراع شده است اما شواهدی از نخستین کارت بافی ها در آفریقای شمالی، مصر، اروپا، آسیا و ایسلند یافت شده است. قدیمی ترین کارت بافی های موجود متعلق به مصر است. در دومین سلسله ی فراعنه قرن 10 تا 8 ق.م، که با کتان و دیگر الیاف گیاهی مانند «رامی» بافته می شد نمونه های یافت شده در اسکاندیناوی به قدمت نمونه ی مصری نمی رسد اما از غنای بیشتر برخوردار است.

پن بافی در ایران

پیشینه کارت بافی در ایران به اواخر هزاره ی سوم و اوایل هزاره ی دوم پیش از میلاد می رسد. الواح و کارتهای ساخته شده از عاج و سفال که «رولان دو مکنوم» و «ژرژ کونتنو» در گزارشهای باستان شناسی خود از آنها نام برده اند بر این مدعا صحه می گذارد. لوح سفالی مثلثی شکلی با سه سوراخ در حفاری شوش داخل یکی از گورها یافت شده است و 40 لوح ساخته شده از عاج به شکل مستطیل چهار سوراخه همراه با تکه هایی از کارتهای دیگر و مقداری الواح آهکی شکسته به اشکال مربع و دایره که سوراخهایی نیز دارند از معبد اینشوشیناک به دست آمده است. سربند اشکانیان ترکیبی از یک یا چند بافته ی ابریشمی بوده است که در پشت سر گره می خورده و دنباله ی آن در پشت سر آویزان بود. بر روی یک ظرف مفرغی که از لرستان به دست آمده تصویر مردی در حال تیراندازی است که بر روی لباس وی نوارهای تزئینی زیادی دوخته شده است.

اولین نقوش مطرح شده در تکنیک نوار بافی همان گونه که در مصر نیز دیدیم نقوش زیگزاگ مانند بود در ایران در دوره ی مادها نیز چنین نقوشی بر روی پیراهن ها و بر راستای شلوارها دیده می شوند. این نوارها در طی سده های بعد نه تنها منسوخ نگشت بلکه دامنه ی گسترده تری یافت و پر نقش و نگارتر نیز شد و کم کم از نقوش سه گوش و زیگزاگ به نقوش گرد مبدل شدند. پرفسور پوپ نیز به بافت نوارهای تزئینی با کیفیت عالی در دوران صفویه اشاره می کند که معمولاً به صورت نوارها، بندها و قیطان هایی است که به شکل بافته ای دو رو، با بافت بسیار فشرده با استحکام بالا.

کارت بافته ها را می توان به دو گونه ی عشایری و تزئینی تقسیم کرد. از گونه ی عشایری می توان تنگ اسب، سر بند، پوز بند، سینه بند، نوارهای مخصوص حمل بار (مال بند) و دیگر نوارهای عشایری و بختیاری، شاهسون، ترکمن است که بیشتر این بافت ها دولاباف یک پود بوده و نقوش آن ساده و استلیزه شده انسانی، حیوانی و هندسی و جنسیت آن گاهی موی بز و گاهی میش، نخهای کتانی سفید و پشم دست ریس است و عموماً رنگ سیاه و سفید و قرمز دارد. گونه ی دوم از ظرافت و مرغوبیت و تکنیک ماهرانه برخوردار است که به آن می توان بافته های نواری تزئینی اطلاق کرد که ادامه ی منطقی نوارهای تزئینی است که چند هزار سال پوشاک ایران را آذین بخشیده بود این نوارها همه بافت دو رو دارند و روی آن نقوش گیاهی چون گل لاله، درخت سرو یا نقوش حیوانی نظیر پرندگانی چون طاووس و بلبل خود نمایی می کند و گاه همراه با نقوش هندسی است و گاه بر روی این نوارها ابیات و کلماتی بافته شده است. معمولاً عرض نوار تزئینی2 الی 5/3 سانتی متر و طول آن 5/1 تا 5/2 متر متغیر است و در روی برخی نمونه ها نام بافنده و تاریخ بافت دیده می شود. مانند نمونه ای که متعلق به قرن 13 است و روی آن (عمل عباسعلی الله دادی 1237) آورده شده است. رنگ غالب این نوارها قرمز آلبالویی و خاکستری است اما گاهی نمونه هایی با رنگهای طلایی (نخهای طلا و نقره) بر زمینه ی مشکی دیده می شود که نمونه های فوق برای هدیه به شخصی والا مقام بود.

امروزه هر چند طنابهای پلاستیکی، چادر برزنتی و . . . به هنگام کوچ ضرورت و نیاز تولید این نوارها ر ا کم رنگ کرده اما هنوز در میان عشایر لر، بختیاری و شاهسون دست بافته های زیبا و متنوع و دلنشین بافته می شود. و در این میان بافته های شاهسون ها به دلیل مرغوبیت پشم و کیفیت رنگ رزی از بقیه شاخص تر است. برجسته ترین شاهسون ها نوارهای چادر، با عرض بیش از 10 سانت است که عموماً در انتها گیس باف است و گاهی با منگوله تزئین می شود. بافندگان بختیاری برای مقاصد گوناگون به بافت مبادرت دارند که مال بند یا به گویش خودشان وریس مهمترین آن است و بافته های عشایری لر بسیار به این بافته ها شبیه است.

پن بافی در قزوین

در منطقه ی الموت قزوین به کارت بافی در اصطلاح محلی «پن بافی» می گویند و نقوش به کار رفته در آن کاملاً هندسی است و کارتها به شکل مربع و چهار سوراخه است و به طور معمول از نخ های ابریشمی که به آن «نخ کج» گویند استفاده می کنند. طول تارها بسته به سفارش متراژ نوار توسط مشتری دارد اما به طور معمول از 15 تا 25 متر بافته می شود. عمدتاً طرحهای مورد استفاده شامل پیچک، چشم خروس، 8 چپر، 29 چپر، تمام مداخل و نیمه مداخل می باشد.

در منطقه ی الموت به کارتها «چپر» می گویند و به طور عادی معمولاً از 24 کارت برای بافت یک نوار استفاده می کنند هر چه تعداد کارت بیشتر باشد عرذض نوار پهن تر می شود. بعد از اینکه از کارتها نخ تار عبور داده شده بر طبق نقشه نخهای تار را از یک طرف دور دوکی می پیچند و از یک طرف که به کارتها وصل است آنرا بر روی صفحه ی چوبی که در طرفین آن استوانه ای چوبی نصب شده محکم می کنند و نخ پود را از فضای بین کارتها عبور داده و توسط کاردی چوبی آنرا زده تا کاملاً در دهانه ی باز شده قرار گیرد در واقع نقش شانه را ایفا می کند به این دستگاه ساده چوبی جهت نگهداری رشته های تار کارت بافی در اصطلاح محلی «کار چوب» می گویند.

رنگهای رایج در پن های الموت بیشتر سرمه ای، قرمز، مشکی است چون معمولاً در این منطقه پن جهت تزئین دامن های محلی «تومبان» استفاده می شود و چون اکثراً به رنگ تیره و مشکی است رنگ غالب پن ها به تیرگی گرایش بیشتری دارد به خصوص آنها که مصرف منطقه ای دارند ولی امروزه جهت شناساندن این هنر در صورت گرفته رنگهای شاد نیز که مناسب سلیقه ی امروز بازار است نیز بافته می شود و در حال حاضر کلاسهای آموزشی پن بافی نیز در این مرکز مشغول به فعالیت می باشد. تمرکز پن بافی در روستای علی آباد الموت بیشتر از سایر روستاهای این منطقه می باشد.

مراحل بافت

در کارت بافی، ورد یا دستگاه بافت پیچیده ای وجود ندارد و در حقیقت کارتها با تعداد سوراخهای گوناگون نقش وردها را ایفا می کند. این سوراخها نیز همانند میلمیلک ها هستند که نخ های تار با رنگ و جنسیت مورد نظر و براساس نقشه از آنها عبور می کند. کارتها در اشکال مختلف نظیر مربع، مستطیل، مثلث و چند ضلعی عموماً (6 و 8 ) وجود دارند. که نوع مربع شکل آن متداول تر است چون کار با آن راحت تر است و در میان انگشتان دست راحت تر قرار می گیرد و اندازه ی آن بسته به دست بافنده دارد. اما به طور معمول اندازه ی کارتها بین 6 تا 9 سانتیمتر است.

جنس کارتها (در میان عشایر) سابقاً از چرم گاو بود. عاج، پوست آهو، استخوان چوب، سفال، فیبر بود که مقاومت لازم در برابر تماس مداوم با دست و الیاف را دارند و تغییر شکل نمی دهند. اما ساخت کارتها با مقوا به دلیل تماس مداوم با دست و الیاف، مقاومت لازم را ندارد. امروز از طلق، کارت بازی، کارت تلفن و فیلم رادیولوژی جهت تهیه کارتها استفاده می کنند. طبق نقشه ی تهیه شده با توجه به رنگ مورد نظر رنگ دلخواه نخ از داخل سوراخهای کارت عبور داده می شود تا به این ترتیب چله کشی کارتها انجام گیرد.

هنگامی که کارتها همگی نخ کشی شدند آنها را دسته نموده، با چرخش توامان و انفرادی کارتها به جلو یا عقب (45 درجه) یا 4/1 دور باعث بلند شدن یکسری تار می شود و در نتیجه دهانه ای ایجاد می شود که پود به راحتی از میان آن عبور خواهد نمود. ویژگی بارز این تکنیک بافت، در چرخش کارتها بوده که پیچیدن (تابیدن) تارها دو به دو به دور هم را سبب می گردد. این تکنیک را تار چرخان هم می نامند.

در هنرکارت بافی 6 جزء نقش اصلی را دارند.

1- تارها

2-نخ پود

3- قسمتهای بافته شده به وسیله ی کارت

4- کارتها

5- دهانه

6- ماسوره

نخ تار در کارت بافی اهمیت بیشتری دارد زیرا مشخص کننده طرح و نقش هستند و باید الوان انتخاب گردند در حالی که نخ پود فقط در طرفین لبه های نوار بافته شده دیده می شوند لذا رنگی بودن آن ضرورتی ندارد ولی بهتر است هم رنگ یا متناسب با رنگ نخ حاشیه نوار باشد. نخ تار در کارت بافی باید انعطاف پذیر و بدون پرز باشند تا پرزها با یکدیگر تداخل نداشته باشند و با یکدیگر درگیر نشوند. این نخ نباید بیش از حد خشک یا نرم باشد. باید در مقابل کشش مقاوم باشد تا در حین کار پاره نشود و در ضمن مقاومت نوار را سبب شود.