صنایع دستی ایران

وجه تسميه: گلابتون: ابريشم غاژ كرده و به صورت پنبه معلوج درآمده، رشته زر و سيم… و كيف و جيب به ريسمان زر كه آن را گلابتون نيز خوانند طلايي باشد كه از حديده (پاورقي) كشيده به هيات ريسمان­هاي باريك ساخته باشند و آن را اكنون در ايران گلابتون گويند. (پاورقي) در جلد دوم دايره­المعارف فارسي به سرپرستي رضا اقصي آمده: گلابتون تاري است كه در زري بافي و نقده كوبي به كار مي­رود و در انواع قيمتي. مغز آن ابريشم است و بر گرد آن رشته­هاي نازكي از نقره آميخته با طلا مي­پيچند معمولا مقدار طلاي اين رشته­ها دو تا سه درصد است اما در گلابتون بعضي از زري­هاي عصر صفويه تا 50% طلا به كار رفته است.

گلابتون­دوزي كه در نقاط مختلف ايران به: كم­دوزي، گلدوزي، برودري­دوزي و كام­دوزي معروف است. به گلهاي برجسته­اي اطلاق مي­شود كه با رشته­هاي نقره يا طلا در روي پارچه مي­دوزند. بطور كلي گلابتون­دوزي به دوختهايي اطلاق مي­شود كه با استفاده از نخ­­هاي ابريشمي روكش طلايي يا نقره­اي روي پارچه انجام مي­گيرد. در حال حاضر گلابتون­دوزي با الياف طلا يا نقره در ايران مرسوم و رايج نيست و گلابتون­دوزان به جاي استفاده از الياف طلا يا نقره، از نخ­هايي كه داراي روكش فلزي زرد يا سفيد بوده و عمدتا در كشور پاكستان توليد مي­شود مورد استفاده قرار مي­دهند.

به روایت تاریخ ، یکصدوپنج سال پیش از میلاد مسیح بنا به یک سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه ، قط عاتی از پارچه ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و ۷۳۳ سال بعد، یعنی در سال ۶۲۸ میلادی ، هنگامی که هراکلیوس دستگرد را تصرف و غارت کرد، گرانبهاترین غنایمی که بدست آورد زردوزیهای ایرانی بود و همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند که برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه یافته، حال آنکه نتیجه کاوش های باستانشناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده ی سوم پیش از میلاد زردوزی و تولید پارچه های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به وسیله ی نخ های زرین که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه ی پشمی دوخته و در قرنهای بعد سوزن دوزی های بیزانس ، همسایه ی ایران، تقلیدی از فرآورده های ایران بود منتها با مرغوبیتی بیشتر و رنگها یی خیره کننده.

با هجوم مغولها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزیهای این دوره در دست نیست، ولی ادامه ی آن قط عا به قرن پانزدهم ، شانزدهم و هفدهم میلادی کشیده چه آنکه شاردن در سیاحت نامه ی خود بارها ظرافت زردوزی ها، گل دوزیهای ایرانی را که به زعم خودش برتر از گلدوزیهای اروپائیان و ترکان بوده ستوده است .

گلابتون دوزی از زمان هخامنشیان تا كنون رواج داشته و به كشورهای دیگر صادر می‌شده است و با استفاده از نخ‌های ابریشمی با روكش طلا یا نقره برروی پارچه‌های اطلس، ماهوت، پشم، مخمل و كرباس با نقش‌های اسلیمی ختایی، محرابی، بازوبندی، ترنج و محرماتی تزیین می‌شوند

دوختی است که با استفاده از نخهای ابریشمی با روکش طلائی و نقره ای روی پارچه انجام می گیرد. در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا یا نقره در ایران رایج نیست و به جای آن از نخهایی که روکش فلزی زرد یا سفید دارند ، روی پارچه های مخمل،ابریشم، تافته،اطلس،ماهوت ، پشم و حتی کرباس انجام می شود.

در گلابتون دوزی ، ابتدا نقش مورد نظر روی پارچه منتقل می شود و پس از آن به وسیله ی سوزن و نخ گلابتون خطوط اصلی طرح را دوخته ، سپس به دوخت متن و کناره ها می پردازند. این دوخت در بندر عباس ، میناب ،بندرلنگه،اصفهان، شیراز، تهران،کردستان، قزوین، تبریز، کاشان،یزد وبخشهایی از بوشهر، شوش و شوشتر هنوز هم رایج است.

گلابتون دوزي طلايي است كه از حديده كشيده و به هيات ريسمان­هاي باريك ساخته باشند و گلابتون­دوزي نوعي دوزندگي است كه جنبه تزييني دارد و در آن نخ گلابتون به كار مي­رود. در حال حاضر گلابتون­دوزي با الياف طلا به هيچوجه در ايران رايج نيست و گلابتون­دوزان به جاي استفاده از نخ طلايي كه داراي روكش فلزي زرد يا سفيد است و عمدتا در كشور پاكستان توليد مي­شود، استفاده مي­كنند و به كمك قلاب نقوش متنوعي كه اكثرا نيز ملهم از بينش و برداشت شخصي­شان است بر روي پارچه مي­دوزند.

توليدكنندگان اصلي مصنوعات گلابتون­دوزي شده دراستان هرمزگان بيشتر زنان و دختران خانه­دار هستند و بطور كلي در شهرهاي بندرلنگه، بندرعباس، ميناب و اكثر نقاط روستايي شهرهاي يادشده، كمتر خانواده­اي را مي­توان يافت كه زنان و دختران آن با هنر گلابتون­دوزي آشنايي نداشته باشند. اگر چه كليه مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهاي زنانه با دمپايي زري­دوزي شده رسم است و نيز پيراهن­هاي زنانه با سرآستين و پيش­سينه و دور يقه گلابتون­دوزي شده، رواج دارد علاوه بر اين براي لبه پرده، ديواركوب، پشتي، كوسن و غيره استفاده مي­شود. معهذا شكل و نوع محصولات بستگي به سليقه و نظر مشتري دارد. مرسوم اين است كه توليدكنندگان بعد از اخذ سفارش ابتدا پارچه را كه معمولا از جنس «كرپ ناز» و «سالمز» و يا «پوليستر» و داراي رنگ سبز، مشكي، زرد، آبي، فيروزه­اي و نارنجي و… است. بر مبناي الگوي مورد درخواست مشتري بريده و ابتدا به كمك كاربن­هاي رنگي، نقش درخواست سفارش­دهنده را (كه گاهي نيز از سوي خود وي ارائه مي­شود. ولي بيشتر اوقات از ميان طرح­هاي موجود نيز هنرمندان انتخاب مي­گردد.) بر روي آن كپي مي­كنند.

در مرحله بعد پارچه­اي را بر روي لبه دايره­اي چوبي كه «كم» يا «كمان» نام دارد قرار داده و اطراف آن را به وسيله يك تسمه چرمي با زهواري چوبي كه حالت دايره داشته و قطرش به وسيله يك پيچ كم و زياد مي­شود محكم مي­كنند و پارچه را از اطراف مي­كشند تا همانند پوسته­اي بر روي مساحت دايره چوبي قرار گيرد. سپس هنرمند به كمك سوزن­هاي خاص كه داراي نوك برجسته و قلاب مانند است اصطلاحا قلاب ناميده مي­شود كه كار گلابتون­دوزي را آغاز نموده و به كمك قلاب و نخ­هايي كه داراي روكش فلزي و به رنگ نقره­اي يا طلايي است عمل دوخت را انجام مي­دهد.

شيوه دوخت نيز به اين ترتيب است كه صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب را در دست راست نگه مي­دارد و آنگاه از روي كار، قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را يك سو آن منتهي قرقره و سر ديگرش گره خورده است به نوك برجسته قلاب آويخته و آن را از پارچه بيرون مي­كشد و مجددا به داخل پارچه به داخل پارچه فرو برده و عمل آويختن نخ به قلاب، و بيرون كشيدن آن از پارچه را ادامه مي­دهد و به اين ترتيب دوختي زنجيره­اي شبيه آنچه در گلابتون­دوزي معمولي بانوان بر روي پارچه ايجاد مي­شود به وجود مي­آيد كه اساس و بنيان كار گلابتون­دوزي است. اكثر گلابتون­دوزان به نسبت نوع نقش كه قصد دوختن آن را دارند از پولك­هاي پلاستيكي كوچكي كه داراي لعاب رنگين است، استفاده مي­كنند و در پايان كار محصول گلابتون­دوزي شده را بر سطح هموار قرار داده و با وزنه شيشه­اي يا نوعي گوش ماهي كه صاف و صيقلي است بر روي آن مي­كوبند تا نقوش هم سطح و هماهنگ گردند.

نقوشي كه در گلابتون­دوزي بيشتر مورداستفاده قرار مي­گيرد عبارت است از پيچك ترنج، گل ساعتي، نقش محرابي، گلهاي اسليمي، گلهاي ختائي، نقش بازوبندي، بته روحي، محرماتي يا ستوني، بته جقه­اي، سروچه و انواع گلها و گاهي تصوير افراد. از اين نوع سوزندوزي­ها معمولا براي آرايش لباس­ها، پرده، بقچه، سوزني، كلاهها، كيسه پول، قاب شانه، سرمه­دان، جاي قيچي، جاي قلمدان، جاي قرآني و… استفاده مي­كردند.