صنایع دستی ایران

سرمه دوزی یکی از رودوزی‌های شاخص و فاخر ایرانی است، نخ سرمه به عنوان مواد اولیه اصلی این هنر نخی است که با استفاده از طلا‌ و یا نقره یا مطلا‌ و آلیاژهایی به صورت لوله‌ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می‌شود . این نوع نخ حالت ارتجاعی دارد و به هر شکل ممکن حالت می‌گیرد. ( البته امروزه بیشتر به صورت فنر ریز و طویلی است که به‌اندازه لا‌زم بریده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور کرده و بر روی پارچه دوخته می‌شود.

از تاريخچه اين نوع دوخت در دوران كهن، نوشته اي در دست نيست ولي آنچه مسلم است توجه ايرانيان به آرايش يقه لباسها وسمبوسه هاي لشگري و درباري و تزئين درفشها آنها را وادار به توليد اين نوع نخهای تزئيني ميکرد.
زمان رواج اين نوع نخ را مي توان دوره اشكانيان دانست . در اين دوره فراورده هاي دوخت تزئيني كه یکی از اقلام صادراتي ايران را تشكيل مي داد و يكي از هنرهايي كه اسكندر مقدوني را به حيرت واداشته بود وجود پارچه هاي زرفت ودوختهاي تزئيني ايراني بود كه سرمه دوزي نيز يكي از اين دوختها بوده است . در دوره ساساني نيز اين هنر ادامه داشت تا اينكه در دوره صدر اسلام با عنايت به تعهدات هنرمندان ايراني براي توليد پرده خانه خدا سرمه دوزي به منتها درجه شكوفايي رسيد در اين دوره سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد بشيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع طراحي و سرمه دوزي مي كردند ولي روي نوشته يا قبلا نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند بعد روي آنرا با سرمه دوزي بصورت ساقه دوزي مي پوشاندند تا جلاي خاصي به آن مي بخشيد يا در پرده فيس خانه خدا كه يادگار دوران تيموري است و اكنون در موزه ايران باستان نگهداري مي شود.

انواع دوختها از جمله :ابريشم دوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي، كمند دوزيف شرفه دوزي و سرمه دوزي در ان ديده مي شود.
در تمام دوره هاي اسلامي اين دوخت از مجد و شكوه بالايي برخوردار بوته است . دوره اوج این هنر در عصر صفوي بوده است .
آثار باقيمانده از اين دوره خود گواه بر اين مدعا است . پرده نفيسي كه در موزه هنرهاي تزئين يايران نگهداري مي شود و مربو ط به اين دوره مي باشد گوياي اوج تحول اين هنر مي باشد . در روي اين پرده كه با نقش محرابي حيواني طراحي و نقش پردازي گرديده است انواع دوختهايي از قبيل : گلابتون دوزي، ده يك دوزي، پيله دوزي، سرمه دوزي و مليله دوزي ديده مي شود. در دوره هاي بعدي يعني افشار، زند ، قاجار و معاصر، اين دوخت به سير تحول خود ادامه داده و در اين دوره ها نخهاي سرمه از لحاظ كيفي و كمي اصالت خود را از دست داده اند ولي تعداد آثار باقيمانده از ايندوران حكايت از ادامه رواج اين دوخت دارد.

اين دوخت در اكثرموارد با دوختهاي ديگر هماره مي باشد مثل دوختهايي از قبيل : پيله دوزي، مليله دوزي، گلابتون دزيف شرفه دوزي، شمسه دوزي، ده يك دوزي، صدف دوزي، سنگ دوزي، مرصع دوزي، منجوق دوزي،پولك دوزي، زغره دوزي، مرواريد دوزي و غيره.

نقوش متعددي كه در سرمه دوزي بكار گرفته مي شود عبارتند از : انواع گلهاي گلداني و صحرايي و حاشيه اي و جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل بادامي، انواع خطوط و كلمات بخصوص خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايي، نقوش حيواني و انساني، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترني و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و غيره.
از سرمه دوزي براي تزئين : انواع تابلوهاي تزئين، تزئينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدانف شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهازيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره استفاده مي نمايند.
از مراكز اين دوخت مي توان به شهرهاي : اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، يزد، استان هرمزگان و قسمتي از استان كردستان و قزوين اشاره نمود. اين دوخت معمولا بر روي مخمل، ماهوت، ابريشم، تافته، اطلس، ساتن، و پارچه هاي ابريشمي انجام مي گيرد.

براي دوخت سرمه نخست طرح را روي كاغذ كشيده و روي پارچه نقش اندازي نموده و طرح را روي پارچه رواندازي نموده سپس طرح را بوسيله پنبه يا فتيله يا ابريشم برجسته نموده و با بست هاي ريز و چسب، بر زمينه محكم مي نمائيم سرمه هايي كه در دسته هاي 5 الي 25 سانتيمتري است بدقت يكي از رشته هاي سرمه را جدا مي كنيم . البته موقع قيچي نمودن بايد دقت نمائيم كه سر نخ سرمه بجايي گير نكند كه تمام رشته باز شود سرمه را به اندازه دلخواه بريده و سوزن و نخ را توي سرمه فرو ميكنيم و قسمت داخل متن را ساتن دوزي يا زرك دوزي مي نمائيم هنگامي كه برگهاي طرح بزرگ مي باشد بايد آن را از طول به دو قسمت كنيم سپس هر قسمت را با سرمه.

با دوخت برگ دوزي جناغي جداگانه مي دوزيم طوري كه مشخص شود . بايد سعي نمائيم شلالها كاملا كنار هم و موازي با يكديگر در هر قسمت دوخته شود . دوخت ساقه ها بشيوه ساقه دوزي بايد انجام شود . با سرمه ميتوان انواع دوختها قلاب، دندان موشي، زيگزاگ دوزي و همچنين انواع دوختهاي تزئين را انجام داد.

از انواع دوختهائي كه بيشتر در اين دوخت بكار مي رود مي توا ن به دوخت : زنجيره اي، برگ دوزي، جناغي، دوردوزي، مارپيچ الوان روي زنجيره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزي و بست دوزي، دندان موشي و زيگزاگ هاي مختلف را نام برد . از انواع سرمه هاي موجود مي توان به سرمه مات، سرمه الماسي )شان شاين(، سرمه بلرسنت طلايي و نقره اي، سرمه ساده وباريك و ضخيم و سرمه فرانسوي اشاره نمود.