صنایع دستی ایران

ده یک دوزی در اصطلاح دوخت‌ها به نوعی دوخت، اطلاق می‌شود که نخ و سوزن از یک نقطه زمینه ده بار عبور داده شود یا ده لا نخ شکل گرفته بوسیله بستی روی زمینه دوخته شود. این دوخت محسنات خاصی را در میان سایر دوخت‌ها به خود اختصاص داده است این دوخت اولاً دارای جلوۀ خاصی است ثانیاً دارای برجستگی است و ثالثاً زمینه مشخص نیست و رابعاً در دوخت ده یک دوزی شیوه تفنن خاصی را بکار می‌گیرد که فوق العاده چشم نواز و تحسین برانگیز است.
در مورد تاریخچه ده یک دوزی یا برجسته دوزی با عنایت به اینکه مواد اصلی این دوخت را نخ گلابتون تشکیل می‌دهد تاریخ مشترکی با گلابتون دارد چنانکه از تاریخ تمدن ایران باستان و هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی و اشکانی و ساسانی بر می‌آید و نیز گفته‌های کریتوس رونوس و مهرهای استوانه‌ای مکشوف در خزانه تخت جمشید مؤید این امر است.
گلابتون دوزی، ده یک دوزی و ملیله ‌دوزی از زمان هخامنشی در ایران رایج بوده است، در دوره اسلامی ‌با توجه به تعهد هنرمندان ایرانی مبنی بر تهیه 12 تخته پرده خانه خدا در شوش و شوشتر این هنر درخدمت تزئین پرده‌ها در آمد علاوه بر این از این دوخت برای تزئینات پوشش ضریح ائمه اطهار و امامزاده‌ها استفاده می‌کردند.

دوره صفوی دوره شکوفایی این هنر است، نمونه‌های باز مانده از دوران افشار، زند و قاجار در موزه‌ها نیز حکایت از رواج و تنوع این دوخت در دوران مزبور دارد. مواد اولیه ده یک دوزی را شامل انواع پارچه‌های اطلس، تافته، مخمل، ماهوت، چلوار، کرباس و ترمه و انواع نخ‌های رنگی، طلایی و نقره‌ای دانستند. این در حالی است که در تولید این محصولات از سوزن، قیچی و نقشه به عنوان ابزار اصلی استفاده می‌کنند. همان طور که در بالا اشاره شد ده یک دوزی یا برجسته دوزی روی پارچه‌های مذکور انجام می‌گیرد ده یک دوزی ممکن است به صورت ساده یا برجسته انجام شود.
برای برجسته کردن ابتدا طراحی و نقش پردازی کرده و سپس نخ‌های پنبه‌ای یا ابریشم خام یا حتی پنبه را به اندازه دلخواه روی طرح قرار داده و به وسیله بست‌هایی آن را روی زمینه محکم کنند.

سپس ده یک دوزی را به دو روش خاص انجام می‌دهند یا روی برجستگی‌ها را با استفاده از نخ گلابتون با گذراندن ده بار نخ و سوزن از یک نقطه ده یک دوزی می‌کنند که لازمه این کار حتماً استفاده از پارچه بافت محکم می‌باشد و یا نخ گلابتون را ده لا ده لا کرده و روی برجستگی قرار داده و با بست‌های نزدیک به هم با نخ گلابتون یا نخ هم رنگ گلابتون به زمینه می‌دوزند. دوزنده در این روش می‌تواند با طراز قرار دادن نخ‌های ده لا و بست‌های خیلی نزدیک به هم حالت خاص به ده یک دوزی بدهد که از دور حالت چشم نوازی را بوجود می‌آورد.

برای ده یک دوزی ساده پس از طراحی و نقش پردازی روی زمینه ابتدا دور تا دور طرح را بخیه‌هایی در امتداد یکدیگر می‌زنند و بعد با نخ گلابتون از محل هر بخیه ده بار نخ را رفت و برگشت می‌دهند و یا با قرار دادن نخ ده لا شده گلابتون آن را حالت داده و با بست‌های نزدیک به هم روی زمینه می‌دوزند و به همین شیوه کار را ادامه می‌دهند. مراکز تولید ده یک دوزی را شوش، شوشتر، بندرلنگه، میناب، بندرعباس، اصفهان، کاشان، یزد، تهران، قزوین، ارومیه و کرمان نام برده‌اند.

از این دوخت برای تزئین حواشی انواع لباس‌ها، سفره قندها، پرده خانه خدا، بقچه، سوزنی، تزئینات روی جعبه جواهرات، تابلوهای تزئینی، جلد قران، لبه پرده، دیوارکوب، کیسه پول، قاب آئینه و جای مهر استفاده می‌شود. اما از نقوش به کار رفته در این تولیدات بیشتر از همه به بازوبندی، بندرومی، قاب قابی، افشان، گلدانی، محرابی، انواع اسلیمی، بته جقه، گل و مرغ، ترنج نیم ترنج، جناغی، اشکال هندسی، انسانی، حیوانی و کتیبه‌های خطی اشاره می‌شود.
بهشته نصیری راد