مبحث 109 طرح صالحین: «چگونه جوانان را با احکام اسلامی آشنا کنیم؟»

شیوه‌های آموزش احکام برای دانش‌آموزان

در این بخش به تناسب ترکیب و سطح دانش‌آموزان، از شیوه‌های آموزشی زیر می‌توان بهره گرفت.

1- شیوه نمایش تصویری

بخشی از احکام و مسائل شرعی همچون وضو گرفتن، تیمم و غسل قابل نمایش تصویری است. مربی می‌تواند این احکام را برای مخاطبان خود انجام دهد و از آنان نیز بخواهد انجام دهند. برای این کار اگر اسلاید یا سی‌دی‌های احکام در دسترس باشد، مناسب می‌باشد.

2- شیوه لطیفه‌ای

یکی از شیوه‌های بیان احکام در جمع کسانی که علاقه‌ای برای شنیدن احکام ندارند، این است که از قالب لطیفه‌هایی که با برخی احکام تناسب دارند، استفاده شود. مثال:

ظریفی با کفش نماز می‌خواند. دزدی که در کمین بود و می‌خواست کفش او را بدزدد، آمد و گفت: ای مرد! با کفش نماز روا نباشد. اعاده کن که نماز نداری. او گفت: اگر نماز ندارم، کفش که دارم.

به شخصی که نماز نمی‌خواند، گفتند، چرا نماز نمی‌خوانی؟ گفت: به دلیل نص قرآن که می‌گوید، به نماز نزدیک نشوید! «لاتقربوا الصلاه» و بقیه آیه را نمی‌خواند.

3- شیوه معمایی

بیان و تدریس احکام در قالب معما نیز یکی از قالب‌های مؤثر و جذاب است که مخاطبان را به اندیشه وا می‌دارد و به سوی یادگیری احکام راهنمایی می‌کند. استاد احکام می‌تواند با مطالعه مسائل شرعی، برخی از آن‌ها را به صورت معما در آورد و میان شاگردان مطرح کند و پاسخشان را از آنان بخواهد.

مثال:

1- کدام نماز واجب وضو نمی‌خواهد؟   جواب: نماز میت.

2- کدام مبطل وضو است که به تماس مربوط می‌شود؟ جواب: تماس بدن با میت.

3- آن چیست که گذاشتن و برداشتن آن حرام است؟ جواب: کلاه‌برداری و کلاه‌گذاری.

4- از واجبات نماز که نشانه ادب و پایان نماز است؟ جواب: سلام.

4- شیوه الفبایی

در این بخش، احکام به صورت پرسش به ترتیب حروف الفبا تنظیم می‌شود و مربی می‌تواند در برنامه‌های روزانه به صورت متنوع از آن‌ها استفاده کند. بدین‌وسیله نوجوانان و جوانان می‌توانند با واژه‌های مختلف احکام آشنا شوند.

الف:           از فروع دین که اولش «الف» است؟            امر به معروف.

از نمازهای واجب که هنگام حوادث طبیعی خوانده می‌شود؟ آیات.

از پاک‌کننده‌ها که «کافر» را پاک می‌کند؟        اسلام.

5- شیوه بازی با کلمات

استاد احکام می‌تواند به تناسب نیاز دانش‌آموزان از این شیوه استفاده نماید.

مثال: استاد موضوع را از حرف «ر» آغاز می‌کند و خطاب به بچه‌ها می‌گوید: از حرف «ر» درباره با احکام چه می‌دانید؟ کدام‌یک از موضوع‌های احکام با حرف «ر» آغاز می‌شود؟

سپس یک حرف «میم» پس از «ر» اضافه می‌کند و از مخاطبان می‌پرسد: حال چه کلمه‌ای به دست آمد و چه مفهومی را می‌رساند؟

در ادامه حرف «ح» را به اول کلمه اضافه می‌کند که می‌شود «حرم». آن وقت از شاگردان می‌پرسد حرم نشانه چیست؟ سپس از احکام حرم یاد می‌کند. آنگاه یک الف بعد از «ر» اضافه می‌کند و از مخاطبان می‌پرسید: که حرام چیست؟ نمونه‌هایی از حرام‌ها را نیز توضیح می‌دهد. در ادامه حرف الف را بر می‌دارد و حرف «میم» را به اول کلمه می‌افزاید می‌شود «محرم» و از محرم و نامحرم از شاگردان می‌پرسد و توضیح‌های لازم را برای آنان بیان می‌کند. به همین صورت، با تغییر دادن حروف و کم و زیاد کردن آن، واژه‌های احکام را برای مخاطبان بیان می‌کند.

6- شیوه رمزی

استاد احکام در این شیوه برای این که بتواند زیرمجموعه موضوعی را به راحتی در اختیار مخاطبان خود قرار دهد، به صورت رمز یا از نشانه‌های:« » اختصاری استفاده می‌کند.

مثال: 1 به جای اینکه نام تمام ارکان نماز را برای مخاطبان بازگو کند، از رمز استفاده می‌کند و می‌گوید قنترس. (ق: قیام متصل به رکوع، ن: نیت، ت: تکبیر‌الاحرام، ر: رکوع، س: سجده.)

7- شیوه نقاشی

استاد احکام اگر خودش با نقاشی آشنایی داشته باشد، می‌تواند برخی احکام مانند وضو و نماز را هنگام تدریس، روی تخته یا وایت‌برد طراحی و نقاشی کند و با استفاده از رنگ‌های زیبا و متنوع بر جذابیت درس بیفزاید. در صورتی که استاد احکام با طراحی و نقاشی آشنای نداشته باشد، می‌تواند از یک طراح و نقاش در این امر کمک بگیرد، و پیش از کلاس برخی از مسائل احکام شرعی را که بر روی تابلو کشیده، همراه خود به کلاس ببرد و از آن‌ها در تدریس احکام استفاده کند.

8- شیوه داستانی

شیوه داستانی موجب تسریع در تفهیم احکام و ایجاد نشاط در مخاطبان است. در این جا چند نمونه از احکام داستانی که برای کودکان تنظیم شده است، بیان می‌شود:

باران

صدای قرآن پیش از اذان را از رادیو شنیدم. زود لباسهایم را پوشیدم تا به نماز جماعت برسم. از خانه ما تا مسجد راه زیادی نبود. از خانه که بیرون آمدم، باران نم‌نم می‌بارید. با سرعت به طرف مسجد به راه افتادم تا به نماز جماعت برسم و کمتر خیس شوم.

در بین راه، باران شدت گرفت. سر و صورت و لباسهایم خیس شد. وارد مسجد شدم. مؤذن، اذان ظهر را با لحنی زیبا و کشیده می‌گفت. به طرف وضوخانه رفتم. مرد جوانی کنار شیر آب مشغول وضو گرفتن بود. او شبیه معلم دینی‌مان بود. به سرعت کت و جوراب‌هایم را در آوردم. آستین‌هایم را بالا زدم و مشغول وضو گرفتن شدم. وضویم که تمام شد، صدای «قد قامت الصلوة» مکبّر به گوشم رسید. فوری آستین‌هایم را پایین آوردم، کتم را پوشیده و خواستم زود خودم را به نماز جماعت برسانم که ناگهان دستی به آرامی به شانه‌ام خورد. صورتم را برگرداندم. دیدم همان مرد جوانی است که کنار من وضو می‌گرفت. با لحنی گرم و شیرین رو به من گفت: آقا پسر! اگر مطلبی را به شما بگویم، ناراحت نمی‌شوید؟

- نه آقا ناراحت نمی‌شوم.

- پیش که داخل وضوخانه شدی، مگر سروصورت شما از باران خیس نشده بود؟

- چرا آقا؟ قبل از مسح کشیدن جلو سرت را خشک کردی؟

- نه، مگر اشکالی دارد؟

- آره پسرم! پس از وضو باید جای مسح سر و روی پاهایت را خشک کنی تا وضویت صحیح باشد. همین‌طور هم که الان می‌بینی، هنوز سر و صورت و لباسهایت خیس هستند.

- دست و صورتم چی؟ آن‌ها را هم باید پس از وضو گرفتن خشک کنم؟

- نه، لازم نیست سر و صورت پس از وضو خشک باشد. فقط باید جای مسح سر و روی پاها خشک باشد.

- از راهنمایی شما ممنونم، حالا باید چه کار کنم؟

- جلوی موی سرت را خشک کن و دوباره وضو بگیر. اگر روی پاهایت هنوز خیس است، آن‌ها را هم خشک کن! مرد جوان با احترام با من خداحافظی کرد و رفت.

به طرف شیر آب برگشتم و کت و جوراب‌هایم را در آوردم. روی پاهایم برخلاف جلو سرم خشک شده بود. با آستین لباسم، موهای جلو سرم را خشک کردم و دوباره از اول وضو گرفتم. داخل مسجد شدم. جماعت به رکعت دوم نماز رسیده بودند. من هم به نماز جماعت پیوستم. اگر چه به رکعت اول نماز نرسیده بودم، ولی آرامش خاصی به جای آن همه شتاب، تمام وجودم را فرا گرفته بود؛ چون خوشحال بودم که نماز جماعت را با وضویی صحیح می‌خواندم.

9- شیوه حدس بزنید

استاد در این شیوه از بیان احکام، مسئله موردنظر را به صورت نوشتاری در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد و به صورت گفتاری از آنان می‌خواهد تا حدس بزنند حکم یا موضوع مسئله چیست.

مثال

1- کسی که نماز مغرب و عشا را تا ساعت 15/11 نخوانده است، باید نمازش را به نیت .............. بخواند.

(جواب: ما فی الذمه بخواند).

2- کسی که قضای نماز ظهر و عصر یا صبح و مغرب و عشا را می‌خواند، باید ..... را رعایت کند. (جواب: اخفا و جهر)

10- شیوه ببین و بگو

مربی احکام در این شیوه، مسئله موردنظر خود را که در تابلو یا کاغذی نوشته است، به مخاطبان نشان می‌دهد و پس از شمردن از یک تا ده یا گذشت یک دقیقه از مخاطبان می‌خواهد که مسئله موردنظر را بیان کنند.

همچنین احکام و مسائلی مانند واجبات نماز مقدمات نماز، مطهرات، نجاسات، را که چند زیر مجموعه دارد می‌توان به صورت یک تابلو نشان داد. سپس از مخاطبان خواست که پس از یک دقیقه نگاه به تابلو، محتوای تابلو را از حفظ به ترتیب مورد نظر بگویند. هر کدام از آن‌ها که بتواند بگوید، امتیاز خواهد گرفت.

11- شیوه ریاضی

یکی از شیوه‌های آموزش احکام برای دانش‌آموزان، بیان احکام به صورت ریاضی یا با چهار عمل اصلی است که به طور پراکنده در موضوع‌های گوناگون وجود دارد.

مثال: نماز در چهار عمل اصلی.

الف) منها « - »

دو رکعت از نمازهای چهار رکعتی در سفر منها می‌شود.

در شرایط اضطراری، سوره در نماز منها می‌شود.

حمد و سوره مأموم در نماز جماعت منها می‌شود.

نمازهای نافله در سفر منها می‌شود.

ب) جمع « + »

- نماز + وضو + حضور قلب + ولایت مساوی(=) با فلاح و رستگاری است.

- مسافر در برخی از موارد هم باید نماز را کامل بخواند و هم شکسته.

- اگر بیش از یک عضو در وضو مانع داشته باشد، باید هم وضو جیبره بگیرد و هم تیمم کند.

ج) ضرب « × »

کسی که جهت قبله را نمی‌داند، باید به چهار جهت نماز بخواند، و نمازش چهار برابر می‌شود.

کسی که نمازش را به جماعت بخواند ثواب نمازش به تناسب جمع نمازگزاران به صورت تصاعدی بالا می‌رود تا اندازه‌ای که فرشتگان نمی‌توانند ثواب یک رکعت نمازی را که به جماعت خوانده است، بنویسند.

کسی که نمازش را در مسجد بخواند، ثواب نمازش چند برابر می‌شود.

کسی که پس از نمازش، تسبیحات حضرت زهرا را بخواند، ثواب نمازش 1000 برابر می‌شود.

د) تقسیم «:» در نماز آیات، سوره به پنج قسمت تقسیم می‌شود.

12- شیوه نمایشی

استاد احکام در این بخش موضوع‌هایی را که قابل نمایش است، در اختیار دانش‌آموزان هنرمند قرار می‌دهد تا آنان با به نمایش در آوردن آن موضوع‌ها، مخاطبان را متوجه احکام موردنظر کنند. سپس استاد، مسئله را به طور کامل توضیح می‌دهد.

مثال:            1- دانش‌آموز در حالی که ترش‌رو و عصبانی به نظر می‌رسد، پتویی را جمع می‌کند و با خود می‌‌گوید: «اعصابم خرد و خمیر شده، دیشب دوباره میهمان آمده، میهمان برای من یعنی بلا». سپس روی پتو می‌نشیند و می‌گوید: «چه می‌دانم، شاید پاهایش نجس بوده، مرطوب هم بوده به پتو هم سرایت کرده، پس حالا پتوی ما را هم آلوده و نجس کرده است. باید بروم و آن را بشویم.»

دانش‌آموز در حالی که ناراحتی از سر و رویش می‌بارد، پتو را زیر شیر آب می‌گیرد و سه بار می‌شوید و فشارش می‌دهد. سپس می‌گوید: «حالا نمی‌دانم پاک شده یا نه؟»

در این نمایش دو اشکال هست: یکی این که با احتمال نجس شدن نمی‌توان به نجس شدن پتو حکم کرد. دوم این که بر فرض هم که نجس شده باشد، با یک بار شستن و فشردن پاک می‌شود.

2- دانش‌آموزی وضو می‌گیرد، ابتدا دست‌هایش را تا مچ می‌شوید، ولی هنگامی که آب از بالای آرنج ریخت، انگشتان دستش را اصلاً نمی‌گشاید و هنگام دست کشیدن نیز میان انگشتانش دست نمی‌کشد.

هنگام مسح سر نیز دست راست را روی موهای قسمت جلوی سرش می‌گذارد و پایین می‌آورد تا کاملاً به پیشانی وصل شود. بعد با همان انگشتانی که مسح سر را کشیده است، مسح پای راست را می‌کشد.

در این نمایش، دو اشکال وجود دارد:

نرساندن آب میان انگشتان دست و مسح کردن پای راست با انگشتانی که به رطوبت پیشانی برخورد کرده‌اند.

13- شیوه پانتومیم

پانتومیم، انجام دادن تعدادی حرکات بدون استفاده از گفتار است که مفهوم و معنی خاصی را به بیننده نشان می‌دهد و به او منتقل می‌کند.

مثال:

1- استاد به صورت نیمخیز (تجافی) روی زمین می‌نشیند؛ یعنی انگشتان دست و پا را به زمین می‌گذارد و زانوها را بلند نگه می‌دارد. آنگاه از شاگردان می‌پرسد: این کار چه هنگامی اتفاق می‌افتد؟

پاسخ: این کار هنگامی اتفاق می‌افتد که امام جماعت یا در رکعت دوم یا در رکعت آخر نماز است و تشهد می‌خواند و یا نمازگزار یا یک رکعت از امام جماعت عقب‌تر است (در نماز صبح) یا دو رکعت عقب‌تر است (در نماز مغرب) یا سه رکعت عقب‌تر است (در نماز عشا).

2- به صورت پانتومیم، صورت یا دست‌های خود را از پایین به بالا می‌شوید و از شاگردان خود اشتباه این کار را می‌پرسد.

3- در مسح وضو به صورت پانتومیم نشان می‌دهد که سر حرکت می‌کند، ولی دست ثابت مانده است و از شاگردان اشتباه مسح خود را می‌پرسد.

4- در حالی که انگشتر به دست دارد، به صورت پانتومیم، تیمم را انجام می‌دهد. سپس از شاگردان، اشتباه تیمم خود را می‌پرسد.

14- شیوه فیلم و نمایش

فیلم و نمایش چون متکی بر چشم و دیدن است، می‌تواند در تدریس احکام بسیار مؤثر باشد؛ که گفته‌اند:

آنچه یک دیدن کند ادراک آن                               سال‌ها نتوان نمودن با بیان

در ضرب‌المثلی می‌خوانیم: «یک تصویر گویاتر از هزار کلمه است.»

می‌توان فیلم کوتاهی را نشان داد که پدری در حال نماز خواندن است و فرزند خردسال او مٌهر نماز را از جلو پدر بر می‌دارد و می‌رود. سپس وظیفه این مرد را برای بینندگان بازگو کند. یا در حالی که باران می‌بارد، می‌توان شیوه وضو گرفتن زیر باران را در قالب فیلم کوتاه نشان داد یا اعمال حج را در قالب تصویر بیان کرد.... برنامه «فقه و زندگی» در سیمای جمهوری اسلامی ایران نشان‌دهنده نمونه‌ای از به کارگیری این قالب در آموزش احکام است. همچنین می‌توان تئاتر و نمایش‌هایی را برگزار کرد که در آن چند حکم شرعی به بینندگان آموزش داده شود.

قالب «فیلم و نمایش» از قالب‌های نو، جذاب و مؤثری است که باید براساس موازین فقهی و شرعی و شرایط و امکانات در تدریس احکام و دروس دیگر به کار گرفته شود.

15- شیوه مسابقه

مسابقه اگر جهت‌دار و آموزنده باشد و به حسادت و لجاجت و شکایت نینجامد، قالب خوبی است که می‌توان از آن در آموزش احکام استفاده کرد.

پرسش‌های مسابقه باید موردنیاز مخاطب، مهم و کاربردی باشد و در صورت محدود بودن تعداد پرسش‌ها باید از آوردن احکام مستحب و مکروه خودداری ورزید. مثلاً در یکی از مسابقات احکام که در یکی از روزنامه‌ها آورده شده بود، این پرسش به چشم می‌خورد: «نماز واجب خواندن بر پشت‌بام خانه کعبه چه حکمی دارد؟» به راستی، این سؤال چه قدر مورد نیاز ماست؟ آیا در این زمان کسی می‌تواند به پشت‌بام خانه خدا برود و نماز بخواند؟ افزون بر این، پاسخ چنین پرسشی «مکروه بودن» است. از این رو، تا آنجا که امکان دارد، فقط به احکام واجب و حرام در مسابقه‌ها بسنده شود، آن هم احکامی که مهم و موردنیاز و مورد ابتلاست.

16- شیوه احکام شعری

یکی از شیوه‌های جذاب بیان احکام برای دانش‌آموزان، استفاده از شعر در آموزش احکام است. در این جا به چند نمونه از شعرها اشاره می‌کنیم.

17- شیوه جدول

جدول‌ها را می‌توان به صورت افقی یا عمودی تنظیم کرد. استاد احکام می‌تواند با کمی تفکر، موضوعی از احکام مانند وضو، نماز یا روزه را برگزیند و با طرح پرسش آن‌ها را در جدول تنظیم کند. سطح پرسش‌ها باید با سطح علمی دانش‌آموزان متناسب باشد.