ثواب و منزلت حج بالاتر است یا کمک به فقرا؟

حج سنت انبياء‌ عظام و سنت رسول خدا صليالله عليه و آله و سلم و يکي از پايه‌هاي اصلي دين اسلام است. قرآن کريم در آيات متعددي به اين فريضه الهي پرداخته و از انبياء‌ خواسته که مردم را به آن دعوت کنند، چنان که در سوره مبارکه الحج آيه شريفه 27 مي‌فرمايد: «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى‏ كُلِّ ضامِرٍ يَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميق‏» این آیه بدین معناست که مردم را ندای حج ده تا پیاده به سوی یا سوار بر مرکب‌های لاغر شده از هر دره عمیق و راه دوری به سوی تو آیند و در روايات معتبر شيعي حج يکي از 5 پايه اصلي دين اسلام محسوب مي‌شود چنان‌که در روايت صحيح‌السند ذيل در کتاب شريف کافي آمده است:«بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَايَةِ وَ لَمْ يُنَادَ بِشَيْ‏ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالْوَلَايَةِ»[1] اسلام بر پنج پایه بنا شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و به هیچ چیزی مثل ولایت تأکید نشده است.

فاجعه دردناک کشتار مظلومانه حجاج بيت الله الحرام در منا برگي ديگر به جنايات سياه و خيانت‌هاي خونبار آل سعود عليه مسلمانان افزود. اين جنايت در کنار ديگر جناياتي که آل سعود در طول سال‌هاي حکومت ننگينشان مرتکب آن شده‌اند يک صدمه ديگر نيز به مسلمين جهان وارد ساخته است و آن اين است که عملکرد آل سعود باعث سست شدن ايمان برخي از عناصر ضعيف‌الايمان به فريضه حج شده‌ است.

جنايات دهشتناک آل سعود که سال 1366 حجاج را به گلوله بستند و امسال نيز با بهانه‌هاي مختلف زمينه کشتار حجاج را فراهم آوردند و چندين هزار نفر از زائران خانه خدا مظلومانه از ميان بردند، باعث شده است که برخي از افراد ضعيف الايمان به فريضه مهم و عبادي و سياسي حج تشکيک کنند و به بهانه‌هاي مختلف ديگران را در انجام و لزوم انجام فريضه حج مردد سازند و به اصل حج و برگزاري اين مراسم عبادي و سياسي ايراد وارد سازند؛ اين صدمه اگر از صدمه کشتار حجاج بيشتر نباشد کمتر نيست.

واضح است که اگر برگزاري مراسم حج بنا به مصالحي در مدتي دچار مشکل شود، ولي امر مسلمين مي‌تواند براي تعطيلي آن تدابيري بينديشد، چنان که در سال 1366 نيز امام راحل عظيم الشان ملت ايران دستور به عدم برگزاري براي مدتي دادند و بعد از فراهم‌ شدن بستر اعزام زوار بیت الله الحرام، نظام مقدس جمهوري اسلامي دوباره اين فريضه الهي را اقامه نمود، اما اين موضوع از مسئله زير سؤال بردن اصل اين فريضه و يا سست کردن اعتقاد به اصل حج کاملا جداست.

گاهي ديده مي‌شود که برخي از سر ناآگاهي و يا خداي ناکرده مخالفت با دستورات ديني مدعي مي‌شوند که به جاي برگزاري حج به فقرا رسيدگي شود. اين حرف غلطي است، چرا که رسيدگي به فقرا در دين جاي خود را دارد و حتما بايد به فقرا هم رسيدگي شود ولي اين امر به معني تعطيل کردن ديگر دستورات ديني مانند حج نيست. باید توجه داشت که اهمیت یک مسئله دینی را باید از دین اسلام برداشت کرد، نه اینکه بر اساس سلیقه انفاق به فقرا را بالاترین کار و حتی بالاتر از حج بدانیم. با مراجعه به روایات مختلف درمی‌یابیم که فريضه حج با دستورات ديني ديگري مانند انفاق در راه خدا همسنگ و برابر نيست. به عنوان مثال، در اين زمينه لازم است به روايات ذيل از کتاب شريف اصول کافي توجه فرماييد که مرحوم کليني چنين نقل مي‌کند:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَيْمُونٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي أَحُجُّ سَنَةً وَ شَرِيكِي سَنَةً قَالَ مَا يَمْنَعُكَ مِنَ الْحَجِّ يَا إِبْرَاهِيمُ قُلْتُ لَا أَتَفَرَّغُ لِذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَتَصَدَّقُ بِخَمْسِمِائَةٍ مَكَانَ ذَلِكَ قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ قُلْتُ أَلْفٍ قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ قُلْتُ فَأَلْفٍ وَ خَمْسِمِائَةٍ قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ قُلْتُ أَلْفَيْنِ قَالَ أَ فِي أَلْفَيْكَ طَوَافُ الْبَيْتِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِي أَلْفَيْكَ سَعْيٌ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِي أَلْفَيْكَ وُقُوفٌ بِعَرَفَةَ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِي أَلْفَيْكَ رَمْيُ الْجِمَارِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِي أَلْفَيْكَ الْمَنَاسِكُ قُلْتُ لَا قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ.[2]

راوی می‌گوید به امام صادق عرض کردم: یک سال من به حج می‌روم و یک سال شریکم.

فرمودند: ای ابراهیم! چه چیزی تو را از حج باز می‌دارد؟

عرض کردم: قربانت گردم! به خاطر شغلی که دارم، موفق نمی‌شوم، ولی به جای آن پانصد درهم صدقه می‌دهم.

فرمودند: حج بهتر است.

عرض کردم: هزار درهم؟

فرمودند: حج بهتر است.

عرض کردم: دو هزار درهم؟

فرمودند: آيا در دو هزار درهم تو طواف کعبه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمودند: آیا در آن، سعی میان صفا و مروه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمودند: آیا در آن، وقوف در عرفه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمودند: آیا در آن رمی جمره‌های سه‌گانه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمودند: آیا در دو هزار درهم تو مناسک هست؟

عرض کردم: نه.

فرمودند: پس در این صورت همان حج بهتر است.

چنان که در اين روايت مشخص است حضرت امام صادق (ع) حج را از انفاق‌هاي بسيار زياد برتر معرفي مي‌کنند. در روايت ديگري در اين باره از همان کتاب کافي مي‌خوانيم:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‏ قَالَ لِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ مَيْمُون قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ... لَحَجَّةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ رَقَبَةٍ وَ رَقَبَةٍ وَ رَقَبَةٍ حَتَّى عَدَّ عَشْراً ثُمَّ قَالَ وَيْحَهُ فِي أَيِّ رَقَبَةٍ طَوَافٌ بِالْبَيْتِ وَ سَعْيٌ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ الْوُقُوفُ بِعَرَفَةَ وَ حَلْقُ الرَّأْسِ وَ رَمْيُ الْجِمَارِ لَوْ كَانَ كَمَا قَالَ لَعَطَّلَ النَّاسُ الْحَجَّ وَ لَوْ فَعَلُوا كَانَ يَنْبَغِي لِلْإِمَامِ‏ أَنْ يُجْبِرَهُمْ‏ عَلَى الْحَجِّ إِنْ شَاءُوا وَ إِنْ أَبَوْا فَإِنَّ هَذَا الْبَيْتَ إِنَّمَا وُضِعَ لِلْحَجِّ.[3]

راوی می‌گوید امام صادق (ع) فرمودند: یک حج بهتر از آزاد کردن یک برده است. سپس حضرت به شمار برده‌ها افزودند تا به ده برده رسید، سپس فرمود: وای بر او! (ابوحنیفه) در کدام برده آزاد کردن طواف کعبه، سعی میان صفا و مروه، وقوف در عرفه، تراشیدن سر و رمی جمره‌های سه‌گانه وجود دارد؟ اگر البته آن‌گونه بود که ابوحنیفه گفته است؛ (ابوحنیفه گفته بوده که آزاد کردن برده بهتر از انجام حج است) مردم حج را ضایع می‌کردند و در این صورت بر امام شایسته بود که آنها را خواسته و نخواسته برای رفتن به حج وادار نماید، زیرا این خانه کعبه برای حج بنا نهاده شده است.

اين روايت نيز نشان مي‌دهد که حج از آزاد کردن برده نيز برتر است و حتي اگر مسلمانان حج را ترک کنند امام عادل مسلمين بايد برخي از آنها را به انجام حج مجبور سازد تا اين فريضه الهي ترک نشود. در روايت ديگري در اين زمينه مي‌خوانيم که يک درهم هزينه کردن در حج با دو ميليون درهم در غير حج از ديگر کارهاي خير صرف کردن برابر و بلکه بالاتر است:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‏ حَجَّةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ سَبْعِينَ رَقَبَةً فَقُلْتُ مَا يَعْدِلُ الْحَجَّ شَيْ‏ءٌ قَالَ مَا يَعْدِلُهُ شَيْ‏ءٌ وَ لَدِرْهَمٌ وَاحِدٌ فِي الْحَجِّ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفَيْ أَلْفِ دِرْهَمٍ فِيمَا سِوَاهُ مِنْ سَبِيلِ اللَّهِ[4]

عمر بن یزید می‌گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‌فرمود: انجام یک حج از آزاد کردن هفتاد برده بهتر است.

عرض کردم: آیا چیزی با حج برابری می‌کند؟

فرمود: چیزی با آن برابری نمی‌کند، البته یک درهم که در راه حج هزینه شود، از دو میلیون درهم که در غیر حج و در راه خدا خرج شود، بهتر است.

و در روايتي ديگري مي‌خوانيم که اين فريضه با انفاق در راه خدا قابل مقايسه نيست:

عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حُسَيْنٍ الْأَحْمَسِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ حَجَّةٌ خَيْرٌ مِنْ بَيْتٍ مَمْلُوءٍ ذَهَباً يُتَصَدَّقُ بِهِ حَتَّى يَفْنَى.[5]

انجام یک حج بهتر از خانه پر از طلایی است که آن را صدقه بدهند تا تمام شود.

روايات در باب اهميت حج و تلاش براي جلوگيري از تعطيل شدن آن فراوان است که به عنوان نمونه به دو روايت ديگر در اين زمينه اشاره مي‌شود:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَيْرِهِمْ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَكُوا الْحَجَّ لَكَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ لَوْ تَرَكُوا زِيَارَةَ النَّبِيِّ ص لَكَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ أَمْوَالٌ أَنْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ[6]

امام صادق (ع) فرمودند: اگر مردم حج را ترک کنند، والی وظیقه دارد که آنها را به انجام آن و اقامت در حرم مجبور سازد و اگر زیارت پیامبر (ص) را ترک کنند، بر والی واجب است که آنها را به این کار و اقامت در حرم آن حضرت وادار کند، در صورتی که مالی نداشته باشند، باید از بیت‌المال مسلمانان به آنان انفاق کند تا این کارها صورت بپذیرد.

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ عَطَّلَ النَّاسُ الْحَجَّ لَوَجَبَ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى الْحَجِّ إِنْ شَاءُوا وَ إِنْ أَبَوْا فَإِنَّ هَذَا الْبَيْتَ إِنَّمَا وُضِعَ لِلْحَجِّ[7]

عبدالله بن سنان می‌گوید امام صادق (ع) فرمود: اگر مردم حج را تعطیل کنند بر امام واجب است که آنها را –چه بخواهند و چه نخواهند- بر انجام حج وادار سازد، زیر این خانه برای حج بنا نهاده شده است.

آنچه در باب اين روايات بايد بدان توجه کرد اين است که بر اساس تحقيق و بررسي سندی و رجالی غير از روايت اول که موثقه است، مابقي اين روايات صحيح و معتبر هستند و از درجه اعتبار بسيار بالايي برخوردارند و روات آن‌ها از برترين راويان حديث شيعه هستند، چنان‌که خود کتاب کافي نيز از معتبرترين کتب روايي شيعه است.

بر اين اساس، مومنان و متديناني که فريضه حج به واسطه آنان اقامه مي‌شود بايد توجه داشته باشند که مبادا تحت تاثير برخي از تبليغات قرار گيرند که گاهي اين تبليغات هدفمند و از سوي کساني است که خود اعتقادي به دين اسلام ندارند و تلاش مي‌کنند تا به بهانه‌هاي مختلف هر يک از دستورات ديني ما را تضعيف کنند. اين که آل سعود ملعون در اداره حج جنايت‌کارانه عمل مي‌کنند، امري مسلم است ولي اين بهانه نبايد اصل حج را تضعيف کند و ايمان به وجوب آن را متزلزل سازد. حتي اگر شرايط در زماني اقتضاء‌ آن را داشته باشد که براي مدتي مومنان ايراني به حج نروند باز هم نبايد اين اعتقاد ديني و اين فريضه الهي کم اهميت تلقي شود و تصور شود که خدمات اجتماعي و ... مي‌تواند جاي آن را بگيرد و اين بحث که اولياء‌ امور مسلمين و در راس آنها ولي امر مسلمين جهان در اين باره که حج سال آينده چگونه بايد باشد و مومنان ايراني بايد در آن شرکت کنند و نحوه شرکت آنها چگونه باشد، امري جداگانه است و تضعيف فريضه حج و اعتقاد به آن امري ديگر است.