مسجد خسرو شیر

در حوالی سبزوار روستایی قدیمی و زیبا وجود دارد که در آن مسجدی تاریخی به یادگار از دوران آبادانی این منطقه باقی‌مانده است. این مسجد در 100 کیلومتری شمال غرب شهر سبزوار و در نزدیکی روستای خسروشیر واقع شده است.

در حال حاضر از این مسجد فقط 2 دیوار جانبی ایوان آن باقی مانده است که در نوع خود یکی از شاهکارهای جالب معماری منطقه به حساب می‌آید. ارتفاع این دیواره‌ها‌ حدود 6 متر و ضخامت آن 2 متر است.

ایوان بنا رو به شمال است و شبستان‌های مسجد در 2 طرف آن قرار می‌گرفته‌اند. در هر ضلع این ایوان 2 ورودی تعبیه شده که به شبستان‌های اطراف منتهی می‌شده است. پوشش ایوان از بین رفته و امروزه فقط در 2 محل، یکی در سردر ایوان و دیگری در قسمت عقبی، بقایای 2 تویزه که به صورت باندهای جلو آمده است، گچبری و تزئینات دیده می‌شود. این گچبری در نوع خود بی‌نظیر است و به نحو هنرمندانه‌ای آیاتی از قرآن را با خطوط کشیده به صورت چندضلعی و دایره تزیین کرده‌اند.

نمای بیرونی ایوان با دیواره‌های جانبی خود به وسیله 3 ردیف آجر برجسته به صورت 3 طاق‌نمای عمودی سرتاسری درآمده و طاق‌نماهای آخری، قاب تزئینی قوس ایوان را تشکیل می‌دهد. قوس ایوان روی 2 ستون رفیع با تزئینات گچبری شده بنا گردیده که این ستون‌ها در قسمت پایین تخریب شده‌اند و در قسمت‌های وسطی به صورت دایره با نقوش کنده‌کاری شده روی گچ، شامل ستاره‌های هشت‌پر و شانزده‌پر مزین شده است. تزئینات در قسمت بالاتر به صورت منشور درمی‌آید که این نقوش کنده‌کاری شده به صورت 7 و 8 دیده می‌شود. بالای این ستون‌ها یک سرستون تزئینی گچبری شده با نقوش ستاره‌ای‌شکل ریزتر قرار می‌گیرد و پاکار قوس ایوان را تشکیل می‌دهد.

در جانب غربی ایوان هنوز 2 ورودی باقی مانده است که ورودی طرف شمالی دقیقا شبیه ورودی ضلع شرقی است که شرح نقوش آن داده شد.

این ورودی از نظر شیوه طاق‌زنی و تزئینات، مشابه سایر ورودی‌های بناست. فقط گچبری زمینه طاق‌نمای بالای قوس، به جای نقوش با رنگ کنگری، یک دایره تزئینی با ستاره چهارپر در بالای قوس و سایر قسمت‌های زمینه را لوزی و ذوزنقه‌های درهم پر می‌کند که شبیه دهانه یک کندوی عسل است.

این بنا در مهر ماه 1378 مورد مرمت قرار گرفته و نقوش آن تثبیت شده‌اند. محمد عبدالله‌زاده، باستان‌شناس سبزوار اظهار می‌دارد که در این مسجد عملیات پیگردی برای بازشناسایی محراب انجام داده است و در جریان این پیگردی مشخص شده که به دلیل قرار گرفتن بنا در مسیر سیلاب، شواهد معماری از بین رفته است.

در گذشته‌ هنگام بررسی و شناسایی بنا، چون مسجد مذکور به روستای خسروشیر نزدیک است نام این روستا را بر این مسجد نهاده‌اند. در صورتی که نام این مسجد، منار مسجد است.

در تاریخ بیهقی، صفحه 43 آمده است: «پسر ابن ساسویه، یزدخسرو بود که خسروشیر جوین و خسروآباد بیهق و خسروجرد بنا کرده است».

مسجد خسرو شیر زیباترین معماری عصر ایلخانیان بوده است. از این مسجد در حال حاضر چیز عمده ای باقی نیست اما آنچه هست آنقدر زیبا ، متناسب و چشم نواز است که هر بیننده ای را به تحسین وا می دارد. تجلیات فرهنگی و هنری در جای جای این مسجد به چشم می خورد. این بنای آجری مسجدی بوده است دارای دو ایوان و نیز شبستانهای بزرگ و وسیعی که جمعیت زیادی ر ا در خود جای می داده است. بررسی هنر معماری در مسجد خسرو شیر نشان می دهد که معماری خراسان پس از حمله مغول ، در اوایل قرن 8 دوباره احیا شده است. هنرمندان تازه نفس ، با ذوق و عاشق و شیفته زیبایی جای خالی پدران خود را در این رهگذر پر می کنند. جلوه های فنی ، فرهنگی و زیبایی های ناشی از اندیشه هنری در مسجد خسرو شیر دارای همان صلالت و ویژگیهایی است که در گنبد سلطانیه بکار رفته است آنچنانکه که می توان این دو اثر هنری را با هم مقایسه کرد.