کیش جلوه گاهی از جاذبه تاریخ و فرهنگ

 
نام جزیره کیش از نظر معنا به مفهوم "تیردان" یا "ترکش" میباشد. این نام ازآن جهت برگزیده شده است که وقتی بر بلندیهای اطراف جزیره می ایستادند چون تیری که در ترکش باشد به نظر میرسید.
برخی از نویسندگان نیز نام قدیم کیش را کیان نوشته اند. افسانه ای میگوید: کیکاوس هنگامی که به فارس رفت تختش در سیراف فرود آمد از این رو احتمال دارد نام کیان از نام سلسله کیانیان گرفته شده باشد.
نیارخوس دریاسالار یونانی در سال 325 قبل از میلاد به فرمان اسکندر مامور شد سفری اکتشافی در دریای عمان و خلیج فارس انجام دهد و نوشته های وی دلالت بر آن دارد که او جزیره کیش را در قرن چهارم قبل از میلاد بازدید کرده است.
آریان مورخ یونانی از جزیره کیش به نام کامتینا یاد کرده و بر این باور بود که در زمان اسکندر مقدونی هنگامی که نیارخوس در خلیج فارس به سیر و سفر پرداخت این جزیره به دو الهه ونوس و مرکور اختصاص داشته است.
در دوره هخامنشی کیش مرکز عمده صید مروارید بین النهرین و هندوستان بوده و بازرگانان بزرگ دنیا به این جزیره رفت و آمد داشتند
در زمان اتابکان فارس اهمیت کیش به حدی بوده است که والی خلیج فارس در این جزیره سکونت داشت و درآمد کیش از عشریه (نوعی عوارض) کشتی های تجاری مبالغ بسیار قابل توجهی بوده است.
بنابر نوشته های تاریخ نویسان، در دوره ایلخانان مغول نام کیش همیشه در زمره شهرهای بزرگ و مهم چون بغداد، شیراز، بحرین و هندوستان آورده می شده است و ویرانه های باقی مانده از شهر حریره خود گواه این موضوع است. مارکوپولو در سفر به چین و ملاقات با امپراطور و یکی از همسران او مجذوب گردنبندی گران بها آویخته به گردن او میشود که به او گفته شد: این مروارید بسیا زیبا ارمغانی از جزیره کیش می باشد.
تاریخچه جزیره کیش
طلیعه و محاق کیش در اعصار و قرون
آن چه مسلم است کیش با سابقه تاریخی خود دارای آثار مکتوب از گذشته بوده است و این آثار شاید بر اثر تجاوزات و تهاجم بیگانگان و و مردم سرزمین های دیگر به آن از بین رفته است. کیش در تلاطم طوفان های وقایع و رویدادهای روزگار، بارها دچار ضربات سهمگین تخریب و نابودی شد و با دست به دست شدن مکرر بین مهاجمان و تسلط بیگانگان هر از گاه لطماتی سهمگین و سنگین را متحمل شد. ولی با تمام این ناکامی ها، همانند دیگر جزایرخلیج فارس چون قشم و هرمز که پرچم جاوید حاکمیت ایران بر خلیج همیشه فارس هستند، همواره از میان امواج وقایع ناگوار روزگار و پس از گذر از آن دوران سخت، شرافتمندانه سر برافراشت و استوار و مرتبط با خاک پیوسته ایران و به صورت نماینده دائمی و پرچم حاکمیت آن در خلیج فارس باقی ماند. تاریخ قدمت کیش به تاریخ کهن ایران پیوسته است. آن چه مسلم است اولین دریانوردان این خطه، به علت خصوصیات جغرافیائی جزیره کیش به ویژه نزدیکی آن با خاک پیوسته ایران و از آنجا که هنوز دریانوردان قادر نبودند به میانه گستره پهناور آب دریاها و اقیانوس ها نفوذ کنند، ناچاراً می باید از آب های نزدیک به سواحل عبور می نمودند تا آب، مواد غذایی و سایر مایحتاج سفر دریائی را از جزایر مسیر بدست آورند. جزیره کیش با موقعیت جغرافیائی، رونق تجارت و نزدیکی به خشکی و امنیت و توانائی های دیگر خود همیشه پایگاه ثابتی برای توقف کشتی های تجاری در سفرها بود.
موقعیت استراتژیک کیش
موقعیت استراتژیک کیش، در زمان پادشاهان ایلام و آشور و برخورد تمدن های آن روزگار به ویژه تمدن ایلامی ها و سومری ها بسیار با اهمیت بود و کیش عمیقاً تحت تأثیر فرهنگ های این تمدن ها قرار داشت. مسیر اکثر کشتی های ابتدائی و بادبانی اولیه روزگاران کهن که از شوش و از رود کارون مستقیماً به خلیج فارس می آمدند و از خلیج فارس مسیر سواحل شمالی را پیش می گرفتند، جزایر هرمز و قشم در تنگه ی خلیج فارس و کیش در نزدیک پایان این محدوده، از توقفگاه های اصلی آنها برای تهیه نیازها و تبادلات کالاهای تجاری و از پایگاه های مطمئن دریائی آن زمان بودند. کیش در دوره قدرت مادها، پارس ها و به ویژه آریائی ها و حتی عصر شاهان ایلامی و بعد از آن، همانند سایر بخش های جنوبی فلات ایران جزئی از بستر این تمدن ها به شمار می آمد. از نظر سیاسی – اقتصادی، کیش کم و بیش تابع تمدن ایلام بود و با انقراض این تمدن، کیش نیز موقعیت ممتاز خود را از دست داد و روزگاری دستخوش نابسامانیها و دست به دست شدن بین سلطه گران و دست نشاندگان و حکام جابر محلی که تابع تجاوزگران بودند گردید. با رفع تسلط سومری ها بر این خطه و طلیعه شاهنشاهی هخامنشی ها و تمدن درخشان آن ها که بر بخش اعظم جهان آن روز بسط یافته بود و دوران شکوفائی آن که حدود 220 سال طول کشید و جهان آن روز بر اثر نفوذ این تمدن سازنده دگرگون شده بود، خلیج فارس نیز در پرتو درخشندگی آن، دارای پیشرفته ترین ساخت و سازهای آن روزی برای کشتیرانی، علامت گذاری، نصب فانوس های دریائی و دیگر تأسیسات و تجهیزات شده بود. بدیهی است جزیره کیش به علت نزدیکی به خاک سراسری ایران در جوار این تمدن فروزان، موقعیت خاص و مهمی پیدا کرد و این موقعیت تا دوران شاهنشاهی اشکانیان و ساسانیان نیز ادامه داشت.
کیش در آغاز دوره ی اسلام و بعد از آن
کیش تا سال 23 هجرت هنوز تسلیم عربها نشده بود. اما جزایر خلیج فارس و (منجمله کیش) چون در مسیر حمله های درائی عرب ها به فارس و کرمان قرار داشتند. طبعاً قبل از رسیدن و حمله عرب ها به ایالت فارس مورد هجوم آن ها قرار گرفتند و بدبختانه حکامی جابر به توسط آنها بر آن گمارده شدند. اولین حاکم از جانب عرب ها فردی از قبیله ی عبدا... قیس بود. می گویند نام جزیره متأخذ از نام اولین حاکم اسلامی آن قیس است که بعدها به کیش تبدیل شد. البته قبل از دوره ی اسلامی و در طول تاریخ، جزیره کیش در متون مورخان بیگانه نام های دیگری داشت. مثلاً در سده ی دوم میلادی، نام کیش در نوشته های مورخان کامینانه به یونانی آریانوس یا آرین و بالاخره جزیره ی ونوس و در زمان اسکندر جزیره ی مرکور، خمین یا خن آمده است. اما مورخان ایرانی نام آن را به صوت کیان، کیس، گیس، قیس و حتی برخی به اشتباه قشم نوشته اند. در نیمه ی نخست قرن اول هجری که زمان جنگ ها و شورش ها و قیام های ایرانیان علیه اعراب در شهرهای جنوبی و غربی ایران بود، کیش در رهگذار جنبش های تند قیام های مزبور، دچار بحران های شدید گردید و فعالیت بازرگانی و رونق گذشته خود را از دست داد.
در دوره صفاریان، به ویژه در دوران آل بویه ( اولین حکومت ایرانیان بعد از دوره ی تسلط اعراب ) که قلمرو آنان با وسعت حدود 5/2 میلیون کیلومتر مربع و بغداد مقر خلفای عباسی را نیز زیر نفوذ خود داشت و هم چنین در دوره ی سلاطین سلجوقی که دوره ی رونق و ارتقاء فرهنگ، دانش، رفاه و شکوفائی تجارت، به خصوص تجارت دریائی بود، کیش این نگین خلیج فارس دوباره رونق خود را بازیافت و در دوره اتابکان فارس و ملک شاه سلجوقی، در سده های ششم و هفتم، با قدرتی که اینان در سیاست و کشور داری، به ویژه در فارس، کرمان و خلیج فارس داشتند، کیش به موقعیت واقعی خود رسید. این موقعیت بعد از هجوم مغولان به ایران نیز، به علت درایت وزرای ایرانی آنها کم و بیش حفظ شد و رونق تجارت در آن باقی ماند.
کیش در دوران حکومت ایلخانیان، صفویه و حکومت های بعد از آن
کیش در دوره های حکومت این سلسله ها که دوران آمد و شد تجار غربی، سفرا و فرستادگان دربار اروپائی به ایران بود، تقریباً همان رونق گذشته خود را بازیافت. اما این زمان که دوره ی پیدایش پدیده ی شوم استعمار و بسط نفوذ کشورهای استعماری و جهانخواران بر سرزمین های دیگر بود. رونق تجارت، اهمیت، موقعیت دریائی و قرار داشتن کیش درمدخل تنگه ی هرمز به صورت یک پایگاه اقتصادی و استراتژی مهم (نظیر دیگر جزایر تنگه هرمز مانند جزیره هرمز و به ویژه قشم) مورد توجه دائمی و وسوسه و طمع اروپائیان و متجاوزین استعمارگر قرار داشت و عرصه ی رقابت آن ها برای سلطه و تصرف بر آن بود. متأسفانه ضعف دولت های مرکزی، وجود حاکمان غیر دلسوز پول پرست و جبار خودی این جزایر، کار تجاوزات و دست اندازی های متجاوزان اروپائی را که نیروی دریائی قوی و منسجم داشتند در رسیدن به منظور شوم استعماری تصرف جزایر خلیج فارس و منجمله جزیره کیش را بسیار آسان میسر نمود.
کیش در دوران پر نشیب و فراز تصرف، سلطه و آزاد شدن از قید بیگانگان، دوران بسیار سختی را تجربه کرد. در دوران شاه عباس صفوی، نادرشاه، کریم خان زند، بارهای از تسلط بیگانگان خارج شد. در دوران سلطنت شاه عباس پرتغالی های اشغال گر با شجاعت سردار معروف ایرانی امام قلی خان و درایت او شکستی سخت خوردند و از برخی جزایر ایران مانند قشم خارج شدند.
از قاجاریه تا امروز
هفت سال پس از درگذشت کریم خان زند و سپری شدن آشوبگری های مدعیان سلطنت و دوران بی ثباتی که از اوایل دوره قاجاریه شروع شده بود، خلیج فارس در بدترین شرایط سیاسی، امنیتی و اجتماعی – اقتصادی خود قرارداشت و جزایر آن ( من جمله کیش) از این بی ثباتی صدمات و لطمات شدید دیدند. انگلیسی ها از این آشوب که خود نیز باعث آن بودند و به منظور دست یافتن به مقصود خود این نابسامانی را هرچه بیش تر دامن میزدند، ابتدا جزیره قشم را اشغال کردند و با تبدیل آن به پایگاه ناوگان دریائی، به دست اندازی به جزایر دیگر پرداختند. تجاوز پرتغالی ها، انگلیسی ها، دزدان دریائی و شیخ نشینان و سلطان مسقط که بیش تر آنها با تحریک انگلیسی ها صورت می گرفت، خطه دریائی خلیج فارس کاملاً ناامن شد و این همان خواست انگلیسی ها بود تا با این بهانه (سال 1286 ق 1248 / خ 1869 /م ) شیخ بحرین را (که تحت الحمایه ایران بود) برای قبول تحت الحمایگی خود وادار سازند و جزیره ی مزبور را از اختیار ایران خارج کنند. در این نشیب های تند اوضاع اجتماعی و سیاسی حوزه ی خلیج فارس، وضع اقتصادی و اجتماعی جزیره کیش به جائی رسید که این عروس جزایر خلیج فارس با تمام شهرت افسانه ای و ثروت و موقعیت تجارتی گذشته، در اوایل انقلاب مشروطیت، فقط با مبلغ 25 هزار تومان به توسط میرزا ابراهیم خان قوام الدوله به محمد رضا خان بستگی فروخته شود.
کیش در دوران رژیم سابق ( سلطنت پهلوی)
وضع اسفبار کیش در زمان سلطنت رضاشاه نیز کم وبیش تقریباً همانند دوره قاجاریه بود و مدت ها و مدتها انگلیسی ها بر آب های خلیج فارس و جزایر چندین هزار ساله ایرانی آن به بهانه حفظ امنیت و طبق قراردادای تحمیلی قدیمی و به خصوص برای حفظ سرزمینهای نفت خیز ایران، سیادت خود را اعمال می کردند. حضور بیگانگان و مرارت های تحمیلی آنان سبب شد تا جزایر ایرانی خلیج فارس به تدریج از سکنه خالی شود و حالتی نیمه مخروبه و متروک پیدا کند. بازار و کسب تجارت در آن ها تقریباً تعطیل گردد. برخی از جزایر آن به محل تبعید محکومان سیاسی، اشرار و مجرمان سابقه دار تبدیل گردد. جزیره کیش که در زمان اتابکان فارس حکمران تمام جزایر خلیج فارس و حتی دولت خانه اتابکان بود و خزانه فارس در آن نگهداری می شد با همه موقعیت گذشته داد و ستد و جنب و جوش خیل بازرگانان ساکن آن، به روزگاری رسید که همه از آن مهاجرت کردند و سیمای نکبت فقر و ویرانی این جزیره که عروس خلیج فارس بود را به ما ماتمکده ای با چند درخت کهنسال و چند هکتار زمین مزروعی بی توان و ساکنین اندک از زن و بچه، پیرمرد و پیرزن بیچاره و از کارافتاده که توان مهاجرت نداشتند تبدیل کند. این وضع تأسف بار با تغییراتی کم و بیش ناچیز در سال های 1320 تا 1347 کم و بیش در جزیره ادامه داشت.
آغاز تحولات
سال 1347آغاز تحولات اداری و برخی حرکات اجرائی در جزیره کیش با پیشنهادات کارشناسان امریکائی به عنوان بندر آزاد توریستی بود. در سال 1349 بهره برداری از شرایط جغرافیایی و طبیعت جزیره کیش مورد توجه قرار گرفت، و کیش به عنوان مرکز بین المللی توریستی، تجاری انتخاب گردید. در سال 1351 جزیره نام سازمان عمران کیش را به خود گرفت و با یک میلیارد سرمایه ( تأمین 80 درصد آن به توسط ساواک سابق و 20 درصد به توسط بانک عمران و با تعهد اعتباری بانک مرکزی) به ثبت رسید. در سال 1352 عملیات ساختمانی و ساخت و ساز سازمان عمران کیش از روستای ماشه در شمال شرقی جزیره شروع شده، همزمان با آن ساخت فرودگاه مجهزبین المللی برای فرود بزرگترین هواپیماهای جهان کنکورد در بخش مرکزی متمایل به شرق آن (بلندترین نقطه جزیره) آغاز گردید. در سال 1356 مرکز بین المللی توریستی، تجاری کیش افتتاح شد و تقریباً ساخت تمام سازه های اصلی خدماتی که نسبتاً گسترده بود پایان یافت.
در سال 1358 یعنی یکسال پس از وقوع انقلاب و حذف رژیم قبلی، سازمان عمران کیش به عنوان سازمان مراکز ایران گردی و جهان گردی به وزارت ارشاد واگذار شد ولی پنج ماه بعد شورای انقلاب آن را اولین منطقه آزاد تجاری جمهوری اسلامی اعلام نمود در سال 1361 طبق تصویب نامه هیئت دولت سازمان عمران کیش از «زیرمجموعه های» وزیر مشاور اجرائی شد. در سال 1365 شورای انقلاب، کیش را برای سیر و سفر و خرید مردم از بازارهای آن بازگشایی نمود. سال 1365 در واقع سال تجدید حیات کیش با عنوان منطقه آزاد است. از همین زمان با هجوم گردشگران به آن، گسترش بی وقفه ی کیش با ساخت و سازه های گوناگون تجاری، بازارها، گسترش بندرگاه ها، توسعه ی فرودگاه، احداث هتل های تازه، فعالیت های صنعتی و بازرگانی برای صادرات و واردات، فضاهای تفرّجی تازه، میادین، جاده ها، فضای سبز متناسب با نیاز جمعیت و توریست (در حال افزایش به جزیره) شروع شد و این فعالیت هر روز حجم بیش تری پیدا کرد و کیش موقعیت شاخص امروزی خود را در بین مناطق آزاد دیگر که بعد از آن شکل گرفته اند با برنامه ریزی های حساب شده کسب نمود.
کیش در سفرنامه ها و آثار مورخان
کیش در تمام آثار مورخان، جزیره ای سبز و خرم با هوای مطبوع و محیطی دلپذیر (در بیش تر ایام سال) توصیف گردیده، همه این مورخان از کشت انواع غلات، حبوبات، درختان میوه، به ویژه خرما در جزیره حکایت ها نموده اند. همچنین از این که کیش در مسیر عبور کشتی های حامل کالاهای با ارزش به سوی سرزمین های ورای دریاهای استوائی و گرمسیری بود و یا کشتی های عبوری برای تهیه آب شیرین و احیاناً تبادلات محمولات بازگانی و امور تجارت می باید اجباراً در کیش توقف می کردند، مطالبی نقل کرده اند. بدیهی است این مراوده سبب شد تا توانگران و تجار ثروتمند ساکن کیش برای رونق و صفای آن به احداث باغ ها و ایجاد محیط زندگی مطلوب بپردازند و با کمک و به توسط ناخدایان کشتی ها و تجار، نهال هائی از درختان گرمسیری دور و نزدیک جهان را به جزیره منتقل نموده و برای چند روز استراحت بازرگانان و رفع خستگی سفر دریائی آنها در هوای گرم خلیج فارس،محیطی دلپذیر به وجود آورند و با افزودن صفای جزیره رونق تجارت را در آن افزایش دهند. این فعالیت ها و تمهیدات در سرسبزی جزیره ایجاد همان محیط های با صفائی شد که سیاحان و مورخان با دیدار از کیش در نوشته های خود به شرح و توصیف آن پرداخته اند.

جزیره بیضی شکل با مساحت ۸۹.۷ کیلومتر مربع و با طول ۱۵.۶ و عرض ۷ کیلومتر ، در جنوب غربی بندرعباس و در میان آب های نیلگون خلیج فارس واقع شده است.

از تاریخ کیش در زمان پیش از اسلام اطلاعات دقیقی در دست نیست. تنها منبع قابل اعتنا در این زمینه نوشته‌های نیارخوس دریاسالار یونانی است که در سال 325 قبل از میلاد به فرمان اسکندر مامور شد سفری اکتشافی را در سواحل دریای عمان و خلیج فارس انجام دهد.
نوشته‌های نیارخوس دلالت برآن می‌کند که وی جزیره کیش یا اراراکتا را در قرن چهارم پیش ازمیلاد مورد بازدید قرار داده است.
مشخصاتی که وی ارایه می‌دهد با مشخصات جزیره کیش انطباق دارد. به طوریکه نیارخوس می‌نویسد در این جزیره بوستان‌ها و نخلستان‌های فراوانی وجود داشته است. در دوره هخامنشیان، کیش مرکز عمده صید مروارید بین‌النهرین و هندوستان بود و بازرگانان بزرگ دنیا به این جزیره رفت و آمد داشتند.
دوران عظمت و شکوفایی تاریخ کیش از قرن چهارم هجری، پس از وقوع زلزله در سیراف آغاز شد. پس از آن که بندر سیراف از رونق افتاد تورانشاه به کمک حکام محلی بنی‌قیصر در این جزیره بندرگاهی ایجاد کرد و به عمران و آبادانی آن همت گماشت و کیش را به مرکز عمده بازرگانی خلیج‌فارس تبدیل نمود.
در دوره اتابکان‌فارس اهمیت کیش به حدی بود که والی خلیج‌فارس در این جزیره سکونت داشت و برتمام جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان حکومت می‌کرد. طبق نوشته های سیاحان و تاریخ نویسان، در این دوره درآمد کیش بابت عشریه کشتی‌های تجاری مبالغ بسیار قابل توجهی بوده است.
از شواهد و قراین چنین پیداست که در عصر غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و مغول جزیره کیش در اوج شکوفایی و رونق و مرکز بازرگانی خلیج‌فارس بوده است. مورخینی نظیر قزوینی، فضل‌الله بن‌عبدالله شیرازی، ابن بطوطه و حمدالله مستوفی که در این دوره از کیش دیدن کرده‌اند همگی از عظمت، آبادانی و زیبایی کیش سخن گفته‌اند. بنابر نوشته‌های مورخین، نام کیش در دوره ایخانیان مغول پیوسته با اسامی ولایات معتبری چون بغداد، شیراز، بحرین و هندوستان آورده می‌شده و پیوسته پیشوند دولتخانه قبل از عنوان کیش ذکر می‌شده است. علاوه بر این، ویرانه‌های به جا مانده از شهر حریره در قسمت شمال جزیره نیز از عظمت جزیره کیش در آن دوران حکایت می‌کند.
در سال 1912 هجری برابر با 1506 میلادی آلفونس آلبوکرک دریاسالار مستعمره جوی پرتغالی با ناوگانی شامل 14 ناو جنگی دریای عمان و خلیج‌فارس را درنوردید و پس از آن که مسقط و چند بندر دیگر را به آتش کشید در برابر شهر هرمزلنگه انداخت و از امیر هرمز و کیش خواست که خود را تسلیم و از شاه پرتغال اطاعت نماید. این درخواست پذیرفته نشد و پرتغالی‌ها هرمز و گمبرون را را تصرف کردند، سرنوشت کیش دگرگون شد و عصر انزوا و سکون آغاز گردید.
علت این امر این بود که اهمیت استراتژیک جزیره هرمز به واسطه قرار داشتن بر دهانه خلیج‌فارس از نظر پرتغالی‌ها به مراتب بیشتر از جزایر داخل خلیج‌فارس و از جمله جزیره کیش بود و هرمز می‌توانست وظیفه دفاع در مقابل یورش و مهاجمین دیگر را به شایستگی انجام دهد.
پرتغالی‌ها تا دوره صفویه در کیش حضور داشتند و متاسفانه جز غارت و ویرانی اثر دیگری از خود بر جای نگذاشتند، تا این که بالاخره شاه عباس صفوی پس از فارغ شدن از جنگ عثمانی‌ها‌ به آزاد ساختن بحرین، هرمز و کیش از تسلط بیگانگان همت گماشت.
با این همه هنگامی که در دهه سوم قرن هفدهم میلادی جزیره هرمز و دیگر جزایر و بنادر ایرانی خلیج فارس، به ایران بازگشت، نه تنها از اهمیت کیش بلکه حتی از اهمیت جزیره هرمز نیز کاسته شد و جای آن را موقعیت جغرافیایی واقتصادی قابل توجه بندر جدید التاسیس عباس گرفت. در این دوران کیش جزیره‌ای نیمه متروک و منزوی بود و حتی در دوره‌هایی به جایگاه دزدان دریایی خلیج‌فارس بدل شد.
کیش در دوران ناصرالدین شاه به عنوان تیول به قوام الملک شیرازی – یکی از ایل سالاران متنفذ فارس واگذار شد و او نیز آن را با مبلغ 25000 تومان به محمدرضا خان سطوت الممالک بستکی حاکم لنگه فروخت. جزیره کیش تا دوره پهلوی چندین بار خرید و فروش شد تا این که در سال 1340 خورشیدی دکتر منوچهر اقبال، این جزیره را به مبلغ 9 میلیون ریال از ورثه محمدرضا‌خان سطوت الممالک بستکی خریداری کرد.
در سال 1349 جزیره کیش مورد بازدید هیات‌های کارشناسی ایران و آمریکا قرار گرفت و با توجه به موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی مناسب، به عنوان یک مرکز بین المللی توریستی - تجاری مورد توجه قرار گرفت. به منظور جلب جهانگردان به این جزیره و تامین آسایش و رفاه آنان، در مهر 1351 سازمان عمران کیش به ثبت رسید. سازمان عمران کیش طرح منطقه توریستی جزیره کیش را با الگو قراردادن جزایر هاوایی و کرانه‌های جنوبی دریای مدینترانه، با هزینه زیادی آغاز کرد و تا پیش از انقلاب فاز اول آن را به همراه بخشی از فاز دوم به اجرا درآورد. با پیروزی انقلاب اسلامی روند فعالیت‌های سازمان عمران متوقف شد.
در اسفند ماه 1358 شورای انقلاب از حقوق و عوارض گمرگی در جزیره کیش عملا سرفصل جدیدی را در جهت شروع فعالیت‌های تجاری و رونق منطقه محروم جنوب کشور گشود. اما مشکلات سال‌های پس از انقلاب موجب شد که این لایحه قانونی تا سال‌ها به اجرا در نیاید. تا این که در تیر 1368 هیات وزیران در خصوص ورود و خروج کالا و نیز صادرات مجدد و تولید برای صادرات، جزیره کیش را به عنوان منطقه کاملا آزاد تجاری – صنعتی ثبت و اعلام کرد و از این تاریخ به بعد فعالیت‌های اقتصادی مجددا در جزیره کیش شروع شد.
بالاخره در سال 1371 با تاسیس سازمان منطقه آزاد کیش این جزیره جانی تازه گرفت و دوران توسعه سریع کیش آغاز شد.
برای آنانی که در جست وجوی بقایایی از تاریخ کهنسال کشور ما هستند، برای دوستداران دریا، خشکی، طلوع و غروب، کیش حرفی برای گفتن دارد.
کیش در قرن‌های پنجم تا هفتم هجری در اوج آبادانی و رونق بوده است. علاوه بر شهادت مورخین و سیاحان ایرانی و عرب، وجود بقایای شهر تاریخی حریره گواه بر این است که کیش در دوره‌های ایلخانیان، تیموریان و اتابکان پارس، جزیره‌ای آباد، شهری زیبا و یکی از مراکز عمده تجاری منطقه بوده است.


در قرن شانزدهم میلادی، پرتغالیها با اهداف تسلط بر بازارهای تجاری هندوستان، اعرابستان و ایران کشتیهای جنگی خود را به اقیانوس هند گسیل داشته و تا دوره صفویه نیز در کیش حضور داشتند.
جزیره کیش، جلوه گاهی از جاذبه، تاریخ و فرهنگ با نزدیک تر شدن گام های بهار، بازار سفر بر روی سیاحان و مسافران آغوش می گشاید و در این میان بندرها، شهرهای ساحلی و جزایر، مسافران پر شماری دارند و یکی از این جزایر کیش است که آمیخته ای از جاذبه های طبیعی، تاریخ و فرهنگ است. جزیره کیش با مساحت افزون بر 90 کیلومتر مربع در فاصله 18 کیلومتری کرانه جنوبی ایران در استان هرمزگان واقع است. طول این جزیره 15 کیلومتر در محور شرقی غربی و پهنای آن هفت کیلومتر در محور شمالی جنوبی است. این جزیره از طبیعتی منحصر به فرد برخوردار است. سواحل آرام با ماسه های مرجانی، آب زلال دریا که شفافیت آن امکان مشاهده انواع آبزیان را در عمق چند متری ممکن می سازد، پوشش گیاهی چشم نواز در زمستان و اوایل بهار در کنار مجموعه ای از ظرفیت های گردشگری و تفریحی شمار زیادی از هموطنان و اتباع سایر کشورها را برای بهره مندی از این جاذبه های طبیعی روانه این نقطه از ایران می کند. :: کیش در گذر زمان شهر باستانی حریره نمادی از تاریخ جزیره کیش است. این جزیره با منابع آب شیرین در خلیج فارس، سالیان سال از این موهبت خداوندی به عنوان کالا در تجارت با دنیای پیرامون بهره برده است. شاید حریره ملکه قصر خاندان قیاصره حکمرانان کیش در حدود 900 سال قبل فکر نمی کرد که عمارت اعیانی آنها روزی کانون بازدیدها در سفر به کیش شود. برای آنان که با خودروی شخصی به جزیره کیش سفر می کنند امکان حضور در این نقطه گردشگری که سال 1376 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، به راحتی فراهم است. آنان که با هواپیما به این جزیره سفر می کنند، می توانند با پرداخت هزینه اندکی تور گردشگری نیمروزی جزیره را انتخاب کنند و از شهر تاریخی حریره، بندرگاه و مسجد جامع حریره، درخت سبز، شهر زیرزمینی کیش (کاریز)، آب انبار سنتی، جاذبه طبیعی کلبه هور و کشتی یونانی در نوار ساحلی شمال و غرب جزیره بازدید کنند. ردپای برخی مورخان و شاعران بزرگ فارسی زبان نیز در آثار آنان به جا آمده است … سید جعفر حمیدی مولف کتاب سعدی در کیش احتمال داده است که یکی از مکان های دیدار این شاعر بلندآوازه ایران با گروهی از بازرگانان در شهر تاریخی حریره کیش روی داده است. در این کتاب آمده است: رونق و درخشش خیره کننده کیش در تجارت در داستان سعدی در کتاب گلستان بازتاب یافته است. آنجا که می خوانیم: بازرگانی را شنیدم که 150 شتر بار داشت و 40 بنده خدمتکار، شبی در جزیره (کیش) مرا به حجره خویش درآورد و همه شب نیارمید از سخن های پریشان گفتن که فلان انبازم به ترکستان است و فلان بضاعت به هندوستان… درخت سبز، کهنسال ترین درخت از نوع لور جزیره کیش نیز کانون بازدید گردشگران در سفر به این جزیره است که مشاهده فضای سبز اطراف آن که نظیر آن در مناطق خوش آب و هوای کشور است برای برخی گردشگران جالب توجه است. :: سفر به عمق 28 متری جزیره کیش تجربه سفر به عمق 14 تا 28 متری زمین در جزیره کیش را با حضور در مجموعه شهر زیرزمینی کیش می توان به دست آورد. گذر در آبراه های رشته قنات های قدیمی جزیره کیش که با سرمایه گذاری منصور حاجی حسینی سرمایه گذار ایرانی مقیم آلمان امکان تردد یافته اند، مسافران را با گوشه هایی از تاریخ جزیره آشنا می کند. حضور در دل جزیره کیش، معنا و مفهوم جنس مرجانی جزیره را بیش از پیش برای گردشگران به تصویر می کشد. گردشگران در این مجموعه علاوه بر راهنمایان مستقر در مسیر از راهنمای صوتی ضبط شده در طول مسیر اطلاعات زیادی درباره تاریخ جزیره کیش کسب می کنند و در مسیر پایانی، فرصت استراحت در فضایی سرسبز در دل زمین با شنیدن موسیقی سنتی و اصیل ایرانی برای آنان مهیا می شود. فسیل جانداران دریایی و نقشه های تاریخی خلیج فارس بر غنای این مجموعه افزوده است.
:: سنت و مدرنیته، همدلی و وحدت هرچند ساختمان های مدرن و نوساز وجه غالب معماری جزیره کیش است اما می توان بافت های سنتی محله های بومیان در هتلهای کیش منطقه سفین (عرب ها) را به عنوان در کنار هم قرار گرفتن سنت و مدرنیته در این جزیره تعبیر کرد. حضور هم آوا و همسوی برادران شیعه و سنی در کنار یکدیگر در ساختن جزیره کیش، فضای وحدت و همدلی کم نظیری را در این جزیره به تصویر کشیده است. حضور در شمال غرب جزیره کیش، امکان مشاهده اسکله تفریحی میرمهنا، دو مسجد مهم شیعیان و اهل تسنن در نزدیکی یکدیگر، اسکله ماهیگیری و بازار ماهی فروشان را فراهم می کند. مسیر بازار عرب ها را به سمت غرب که ادامه دهید، در چشم انداز شمالی، کرانه جنوبی کشورمان و تاسیسات بنادر چارک و آفتاب و نخستین هتل در حال ساخت ایران بر روی دریا را مشاهده می کنید.

:: کلبه هور دوباره متولد شد کلبه هور، دماغه و پیش رفتگی خشکی در آب خلیج فارس در شمال غربی جزیره کیش، فرصت کم نظیری را برای درک زیبایی های طبیعت و خروش موج های دریای نیلگون فراهم آورده است. حتی به کیش سفر کرده و به کلبه هور رفته بودید، این جاذبه طبیعی گردشگری را متفاوت خواهید یافت. طراحی فضای کلبه هور، برافراشته شدن نخل ها و ساماندهی این نقطه برای میزبانی مناسب تر گردشگران از اقداماتی است که در مدت زمان نزدیک به دو هفته در دوره جدید مدیریت سازمان منطقه آزاد کیش عملیاتی شده است.

:: غروب خاطره انگیز کشتی یونانی از کلبه هور، پرچم مقدس جمهوری اسلامی ایران که برفراز کشتی یونانی برافراشته شده نمایان است. کمتر از دو دقیقه با ماشین به کشتی یونانی می رسید. ضمن این که توصیه می شود فرصت دیدن صخره های مرجانی جزیره و حرکت موجودات دریایی ریز در این مسیر را از دست ندهید. کشتی یونانی حدود نیم قرن است اینجا در ساحل به گل نشسته و با وجود فرسایش، در کنار منظره غروب خورشید در آب های خلیج فارس هنوز در قاب تصویر گردشگران به عنوان خاطره ای از کیش قرار می گیرد. کمی آن سوتر، سازه برج و موزه نماد شهری در حال احداث جزیره کیش را مشاهده می کنید که در سال های آینده به مجموعه نمادهای این جزیره افزوده می شود. مسیر کشتی یونانی را به سمت جنوب که ادامه دهید ممکن است گله های آهوان را ببینید، در سرشماری آذر سال 89 شمار آهوان این جزیره 689 راس بود. با توجه به این که آهوان جزیره به پارک آهوان منتقل می شوند، برخی گردشگران دیدن آهوان آزاد را به مثابه خوش شانسی در سفر به کیش قلمداد می کنند. در ادامه این مسیر، سازه های شهر در حال احداث پدیده و در ادامه مسیر، پارک آبی در حال ساخت که خلا آن در کیش احساس می شود، را می توان مشاهده کرد. حرکت در امتداد ساحل در جزیره کیش فرصت دیدن صخره های بکر با نقش و نگار مرجان ها در طول سده های گذشته و دیدن سایت حفاظت شده تخم گذاری لاک پشت ها را فراهم می آورد. این سایت حفاظت شده، به حدی برای لاک پشت های در حال انقراض پوزه عقابی امن است که آنها هر سال برای تخمگذاری، خود را به نوار ساحلی کیش می رسانند.
:: نمایش دلفین بر بال سیمرغ در امتداد ساحل جایی را می یابید که سرآغاز پیست دوچرخه سواری ساحلی است، در حوالی این مکان، پارک دلفین ها قرار دارد که با وجود این که سال ها از راه اندازی آن سپری شده است اما هنوز حرکات زیبای دلفین ها و شیرهای آبی آن یکی از جاذبه های پرطرفدار برای گردشگران است و برای تهیه بلیت و دیدن این مجموعه باید وقت بسیاری اختصاص داد. باغ پرندگان، سیرک حرکات نمایشی بدون بهره گیری از حیوان (کلاسیک شو)، آکواریوم آب شور، نمایش دلفین و شیرهای دریایی (دلفین شو) و برنامه های هنری با مضمون موسیقی و نمایش طنز (پرشین شو) از جمله برنامه های پارک دلفین است. امکان جدید تفریحی در پارک دلفین، شنا با دلفین برای افراد در سنین مختلف است که گردشگران در صورت تمایل می توانند آن را در سفر به کیش تجربه کنند، هرچند بهای بلیت این فرصت استثنایی به حدی است که برای همه گردشگران مقدور نیست. ساحل سیمرغ و پارک ساحلی آن از حوالی پارک دلفین آغاز و تا نزدیکی اسکله مرجانی ادامه می یابد. برای آنها که با خودرو به کیش سفر می کنند یا خودرو از مراکز و هتل ها، اجاره (رنت) می کنند، گردش در مسیر ساحلی کیش جاذبه های خاص خود را دارد. اسکله مرجانی در ادامه این مسیر آنجا که برج های دوقلوی کیش قرار دارند، همچنان برای گردشگران پرطرفدار است. :: آن سوی مرز را فراموش کنید جزیره کیش محیطی مناسب برای اجرای برنامه های طنز موسوم به جنگ های شبانه را فراهم آورده است که برخی سلیقه ها، آن را جایگزین مناسبی برای فراموشی آن سوی آب ها می دانند و در این زمینه، رعایت خط قرمزها را فرصتی برای حضور خانواده ها در محیطی شاد تلقی می کنند. سافاری یا همان تور صحرانوردی جاذبه ای است که برخی گردشگران ایرانی آن سوی آب با آن آشنایی دارند. هم اینک در کنار هتلهای کیش تور صحرانوردی جزیره کیش در قالب مجموعه ای کامل از تفریحات در رقابت با مشابه این تور در آن سوی مرزها قرار دارد. تورصحرانوردی جزیره کیش که این روزها در نوبت بعدازظهر خدمات خود را عرضه می کند، مقرر شده است در ایام تعطیلات نوروز در نوبت صبح نیز برنامه داشته باشد. اگر گردشگران جمعی شش نفره باشند، می توانند با هماهنگی قبلی، سوار بر یک دستگاه لندکروزر جاذبه های طبیعی جزیره را گشت بزنند و یک تور سافاری ماشین نیز سوار شوند و در عین حال، بهای تمام شده یک تور صحرانوردی را پرداخت کنند. در میان تفریحات آبی جزیره کیش مانند جت اسکی، چتربازی بر فراز دریا (پاراسل) و… جت اسکی یکی از تفریحاتی است که طرفداران زیادی دارد. همچنین کشتی های آکواریوم جزیره کیش، خود را برای فعالیت در تمام ساعات روز و سفر یک ساعته گردشگران نوروزی به روی سایت مرجانی جزیره کیش در فاصله حدود یک کیلومتری این جزیره آماده کرده اند.
جزیره کیش از بالاترین شاخص های امنیت در کشور برخوردار است اما این به آن معنا نیست که مراقبت های معمولی را در سفر به این جزیره می توان از یاد برد. این جزیره همچنین مکان مناسبی برای یادآوری مقررات راهنمایی و رانندگی است.
کاستن از سرعت و روشن کردن چراغ راهنمای سمت چپ هنگام رسیدن به میدان، حق تقدم عبور با خودروی در حال گردش در میدان، حق تقدم عابر پیاده در محل های خط کشی شده و رعایت سرعت مجاز که در سطح شهر بین 30 تا 60 کیلومتر و در معدود معابر منتهی به خارج شهر 70 و 80 کیلومتر از جمله این مقررات است. به رانندگان وسایل نقلیه که با خودرو به کیش سفر می کنند توصیه می شود قبل از ورود به این جزیره جرایم احتمالی راهنمایی و رانندگی خود را بپردازند.

مساجد کیش:
کیش دارای 7 مسجد و حسینیه است، مسجد امیر(ع)، مسجد خاتم الانبیاء و مسجد نور از بزرگترین مساجد کیش هستند.

مسجد خاتم الانبیاء (ص) که مناره‌های آن سر به آسمان کشیده و رو به سوی دریا دارد در منطقه سفین، سمت شمال غربی جزیره واقع شده و از مهمترین بناهای مذهبی کیش به شمار می‌آید و نمازهای جماعات و جمعه در این محل برگزار می‌شود.

مسجد امیرالمومنین (ع) دارای بافت معماری بسیار قدیمی است و در سال 1370 توسط سازمان میراث فرهنگی ایران بازسازی شده و در منطقه ماشه واقع می‌باشد.

از دیگر مسجدهای زیبا و قدیمی کیش مسجد جامع نور می‌باشد که سبک معماری آن ترکیبی از هنر ایرانی و اسلامی است. این مسجد در منطقه سفین واقع شده و متعلق به مسلمانان اصل سنت است.

آثار باستانی جزیره:

کیش در روزگارانی بسیار دور منطقه آبادی بوده و یکی از قطب‌های تجارت میان چین و اروپا و شمال آفریقا بوده است.

گرچه هنوز بررسی‌های باستان شناسی وسیعی در نقاط مختلف جزیره به عمل نیامده، اما در هر گوشه جزیره می‌توان آثاری از گذشتگان را مشاهده کرد که هر کدام یادآور دوران مجد و عظمت این جزیره بوده است.

در جریان فعالیت‌های عمرانی جزیره کیش و در برخی از پژوهش‌های باستان شناسی محدود گذشته آثاری در سطح جزیره پیدا شده است که ارزش فراوانی دارد و مجموعه جذابی را تشکیل می‌دهد که بخشی از آن در ساختمان کانون هنر در معرض بازدید عموم قرار دارد.

سکه‌های ایرانی و خارجی مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی، ظروف مسی، مفرغی و سفالین، سنگ نوشته‌های اوایل دوره اسلامی (به خط کوفی)، سنگ قبر و یک عراده توپ از جمله آثاری هستند که در معرض دید قرار دارند.

عملیات اکتشافی باستان‌شناسی بقایای شهر تاریخی جزیره در سه مجموعه مجزا انجام شده است:

خانه اعیانی:

خانه اعیانی یادآور خانه‌های چندخانوار قدیمی در داخل فلات ایران و در شهرهایی چون یزد، اصفهان و کاشان است و یکی از نمونه‌های قدیمی مسکن جمعی در حاشیه خلیج فارس محسوب می‌شود.

علاوه بر وسعت خانه و همچنین فضاهای مختلف و متنوع آن، کاشی‌های ستاره‌ای شکل که در این خانه به دست آمده است، همانند کاشی‌هایی که زینت بخش بناهای مهم ایلخانی ایران همچون تخت سلیمان و سلطانیه به کار رفته است.

بخش کارگاهی و صنعتی:

این مجموعه درست در کنار دریا ساخته شده و دارای معماری و فضاهای ناشناخته‌ای است.

مجموعه کانال‌های افقی و زیرزمینی و چاه‌های متعدد در گوشه و کنار، مجموعه بسیار جالب و نادری را تشکیل می‌دهد که هنوز عملکرد آن‌ها روشن نیست، اما به نظر می‌رسد که ارتباط مستقیم، با فعالیت‌های صیادی (صید ماهی، مروارید و مرجان) داشته و برای دسترسی آسان‌تر به دریا احداث گردیده است.

مجموعه حمام:

شامل حمامی است با صحن‌های متعدد و حصار آن به مساحت تقریبی 500 مترمربع. سربینه و گرمخانه و تون حمام در جنوب بخش ذکر شده قرار گرفته و توسط راهرو سرپوشیده‌ای از آن جدا شده است.

شهر زیرزمینی کاریز:

قنات کیش بیش از 2500 سال قدمت دارد و از آب شیرین قابل شرب ساکنان جزیره را تامین می‌کرده ولی اکنون به یک شهر زیر زمینی شگفت انگیز بدل شده که بیش از 10000 متر مربع وسعت دارد.

شهر زیر زمینی کاریز در فاز یک شامل غرفه‌های صنایع دستی ایران و جهان، رستوران سنتی و جدید، موزه سالن آمفی‌تئاتر سالن کنفرانس، گالری‌های هنری است.

شهر کاریز در عمق 16 متری زیر زمین قرار دارد. سقف آن 8متر ارتفاع و بیشتر سقف آن مملو از سنگواره، صدف و مرجان‌هایی است که با نظر کارشناسی 270 تا 570 میلیون سال قدمت دارد و تک تک آن شناسایی و دارای شناسنامه رسمی است.

کارگزاران شهر زیر زمینی بر این باورند که دو ویژگی کاریز را در فهرست ابنیه جهانی درخواهد آورد.

خاک‌های برداشت شده از کاریز دارای خواص درمانی زیادی است که در گل درمانی استفاده‌های فراوان خواهد داشت.

آب انبارهای سنتی:

در جزیره کیش، مانند بسیاری از نقاط کم آب کشور، در دهه‌های گذشته از آب انبارهای مخصوصی برای ذخیره آب‌های حاصل از نزولات آسمانی استفاده می‌شد.

این آب انبارها در انتهای آبگیرهای طبیعی در عمق زمین در جزیره کیش، مانند بسیاری از نقاط کم آب کشور، در دهه‌های گذشته از آب انبارهای مخصوصی برای ذخیره آب‌های حاصل از نزولات آسمانی استفاده می‌شد.

کشتی یونانی:
در غرب جزیره و در نزدیکی مجتمع غروب کیش، یک کشتی عظیم الجثه در سواحل نیلگون کیش جا خوش کرده است که به کشتی یونانی معروف است.

کشتی یونانی از نظر تاریخی قدمت و اهمیت چندانی ندارد. این کشتی در 4 مرداد سال 1345 که از بندر امام خمینی (ره) عازم یونان بوده است به گل نشست و 80 روز تلاش اورینوکو، یدک‌کش هلندی برای بیرون کشیدن این کشتی به ثمری نرسید.