دعای روز بیست و دوم ماه مبارک رمضان

مفهوم شناسی «فضل»

الف: «فضل» در لغت:

در لغت «فضل» به معنای زیاده از حد اقتصاد و میانه است و به هر عطیه­ای که دادن آن واجب نیست، «فضل» گفته می­شود(1) و به این لحاظ، واژگانی همچون «خیر»، «بقاء»، «احسان»، «شرف«، و «ترک شی بعد از طعام» که در حقیقت لوازم معنایی «فضل» هستند در معنای این واژه ذکر شده است. (2) در یک بیان کلی می­توان گفت «فضل» به معنای معروف یعنی امر پسندیده است(3) که به نظر می­رسد «فضل» در معنای فوق الذکر از مصادیق آن است. بر این اساس می­توان گفت «فضل» همان فزونی، مقدار زائد بر حد وسط است که بیشتر در چیزهای محمود و پسندیده استعمال می شود، چنانکه فضول بر چیزهای مذموم اطلاق می گردد.(4)

ب) «فضل» در قرآن کریم:

 در قرآن کریم از فضل خداوند زیاد سخن به میان آمده است و بالغ بر 90 آیه در قرآن به فضل و رحمت الهی اختصاص یافته است.

برخی از مهمترین کاربردهای واژه‌ی «فضل» در قرآن کریم عبارت است از: (5)

                  خدا بر همه مردم صاحب فضل است ولی اکثر مردم سپاسگزار نیستند: «ِانَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُون‏»(6)
                  خدا صاحب فضل بزرگی است: «يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيم»(7)
                  خداوند فضل خود را به هر که بخواهد می­دهد: « ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيم‏»(8)
                  اگر فضل و رحمت خدا نبود جز اندکی از انسان­ها از شیطان پیروی می­کردند: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاَّ قَلِيلا»(9)
                  در روز جمعه پس از نماز جمعه در زمین پخش شوید و از فضل خدا طلب کنید: «فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً»(10)
                  برخی فضل خدا را کتمان می کنند: «وَ يَكْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»(11)
                  برخی به خاطر فضل خدا بر دیگران به آنان حسادت می ورزند: «أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى‏ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ..»(12)

همان­طور که مشاهده می­شود، واژه «فضل» در آیات فوق معانی متعدّدی دارد و با توجه به قرائن در هر آیه و با سبک و سیاق آیه، معنای خاصی می­یابد. با این وجود و با نظر و دقّت در آیات مشخّص می­شود واژه‌ی «فضل» در دو معنى اصلی بكار رفته است: الف) برترى و ب) عطيّه و احسان و رحمت که البته این دو معنا با یکدیگر مرتبط بود ه و معنای دوّم از مصاديق معناى اولى است.

امّا «فضل» به معنای برتری ممكن است معنوى باشد و یا مادّی؛ فضل معنوی مثل «ما كانَ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ ...»(13)  شما را بر ما بر ترى و فضيلتى ندارید و یا «وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا»(14). و فضل مادّی نیز مانند این آیه «وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلى‏ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ»(15)

امّا فضل در معنای دوم در این آیه به کار رفته است: « لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ»(16) (ليكن خدا صاحب احسان و رحمت است بر مردمان.) يعنى احسان و رحمت و عطائيكه خدا بر بندگان ميكند بر خداوند لازم نيست بلكه از روى لطف و كرم ميكند لذا به آن «فضل» گوئيم چراكه نوعی زيادت است و گرنه بندگان حقى در نزد خدا ندارند.(17)

پی نوشت:

(1) راغب اصفهانى حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم‏‘ الدار الشامية - دمشق‏‘بيروت، چاپ اول، 1412 ق.،ص639

(2) "هو الزيادة على ما هو اللازم المقرّر، لا مطلقا. و بهذا اللحاظ يطلق على الخير و الباقي و الإحسان و الشرف و ترك شي‏ء بعد الطعام و فواضل المال"مصطفوى حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب - تهران، 1360 ش، ج‏9، ص: 105

(3)ابن منظور محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر - بيروت، چاپ سوم، 1414 ق ،ج11ص 524 -كتاب العين، ج‏7، ص: 43

(4) قریب،محمد،فرهنگ لغات قرآن،بنیادفتهران،1366،ج2،ص246

(5) خرمشاهی،بهاءالدین،دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی،دوستان،تهران،1377،ص1589

(6) بقره/243

(7) آل عمران/74

(8) مائده/54

(9) نساء/83

(10) جمعه/10

(11) نساء/37

(12) نساء/54

(13) اعراف: 39.

(14) سباء/10

(15) نحل/ 71.

(16) بقره/ 251

(17) قرشى سيد على اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ ششم، 1371 ش.ج5،ص186