∞ آیه شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان ∞

بنام خدا

ترجمه و تفسیر آیه 45 سوره بقره

وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ
از شکيبايی و نماز ياری جوييد و اين دو ، کاری دشوارند ، جز برای ، اهل خشوع

 تفسير
مفسّرانى كه روى سخن اوّلين آيه شريفه اين بحث - آيه 45 - را متوجّه يهود مى‏دانند، مى‏گويند: جاه‏ طلبى و عشق به قدرت، پاى‏بست دانشمندان يهود شد. اين عامل به آنان اجازه نمى‏داد تا به آخرين پيامبر و آخرين پيام‏ آسمانى كه به حقّانيت آن آگاه بودند، ايمان آورند؛ چرا كه مى‏ترسيدند رياست خويش را ازدست بدهند. از اين رو، خدا به آنان هشدار مى‏دهد كه: براى وفا به عهدى كه در تورات با شما بستم، بايد مرا اطاعت كنيد و از گناهان و زشتيها دست بشوييد و دربرابر آخرين پيامبر برگزيده ‏ام - محمّد (ص) - سر تسليم فرود آوريد؛ و در همه اين فراز و نشيبها، از شكيبايى و نماز كمك گيريد.
از امامان نور (ع) نقل كرده ‏اند كه منظور از «صبر» در اين آيه شريفه، روزه است. با اين بيان، در علّت يارى گرفتن از روزه مى‏توان گفت كه روزه هواى دل و آفت طمع و حرص و آز را بشدّت تضعيف مى‏كند و گاه ازميان برمى‏دارد؛ همانگونه كه در روايت آمده است: «الصّوم و جاءٌ» (روزه، شهوت را سخت كنترل مى‏كند). و مددجستن از نماز نيز بدان دليل است كه سراسر آن، توجّه انسان را به معنويّت و ارزشهاى والاى انسانى جلب مى‏كند؛ او را با خدا مرتبط مى‏سازد و همانگونه كه قرآن مى‏فرمايد، انسان را از زشتيها و نارواها و ضدّ ارزشها باز مى‏دارد و به او سخت هشدار مى‏دهد: «اِنَ‏ الصَّلوة تَنْهى‏ عَنِ ‏الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكِرَ ...»(139).
ازسوى ديگر، انسان با نماز و فروتنى دربرابر خدا به جايى مى‏رسد كه عشق به رياست و قدرت از دل او زدوده مى‏شود و شيفته معنويّت و شكوه واقعى مى‏گردد؛ بنابراين، نماز در راه وفاى به عهد با خدا نيز كمك خوبى است.
از اين ديدگاه است كه در زندگى پيشواى گرانقدر توحيد مى‏بينيم كه هرگاه امواج اندوه و گرفتارى بر گستره قلب پاك او هجوم مى‏برد، به نماز برمى‏ خاست و به كمك نماز و راز و نياز با خدا آن را مى ‏زدود.
امّا گروهى كه روى سخن در اين آيه شريفه را متوجّه همه مى‏دانند، مى‏گويند: منظور آيه اين است كه براى رسيدن به آنچه به شما توحيدگرايان وعده داده ‏ايم و نيز در راه پيروزى بر مشكلات و سختيها و براى اداى شايسته و بايسته وظايف، از نيروى معنوى و شگفت‏ انگيز شكيبايى برفرمانبردارى خدا و بازدارى نفس از گناهان و نماز يارى بجوييد؛ چرا كه نمازگزار با توجّه به مفاهيم بلند نماز، بطور طبيعى از آن درسها مى‏گيرد و به هشدارها و فرمانهايش گوش جان مى‏سپارد، درنتيجه به اجراى دستورات خدا كمر مى‏بندد و از گناهان دورى مى‏جويد.
نكته ديگر اينكه در ميان كارهاى قلبى و بدنى، چيزى از «صبر» و «نماز» برتر نيست.
از حضرت صادق (ع) نقل كرده‏ اند كه فرمود: هنگامى كه اندوهى از اندوههاى اين جهان بر دل شما نشست، چه چيز شما را باز مى‏دارد كه وضو بسازيد و به مسجد برويد و در آنجا دو ركعت نماز بخوانيد و از خداى گره‏گشا بخواهيد كه گرفتارى و اندوه شما را برطرف سازد؟! آنگاه افزود: «أمّا سمعت‏اللَّه تعالى يقول: و استعينوا بالصّبر والصّلوة؟!» (آيا نشنيده‏ ايد كه خدا فرمود: «از شكيبايى و نماز يارى بجوييد»؟!)
بيشتر مفسّران برآنند كه ضمير «اِنّها» در آيه شريفه به «صلوة» برمى‏گردد؛ و درمورد اين پرسش كه «چرا با اينكه در آيه شريفه از دو موضوع «صبر» و «صلوة» سخن مى‏رود، ضمير مفرد آمده است؟»، دو پاسخ داده ‏اند:
1. عدّه ‏اى معتقدند كه ضمير فقط به نماز برمى‏گردد؛ چرا كه نماز يك برنامه بسيار سازنده معنوى و وسيله ارتباط انسان با خداست و به ‏دليل عظمت و شكوه آن است كه ضمير به نماز برمى‏گردد.
2. و گروهى ديگر گفته‏ اند: درست است كه ضمير در ظاهر به نماز برمى‏گردد، امّا درحقيقت به هر دو نظر دارد؛ بسان اين آيه شريفه: «اَلَّذينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَ لايُنْفِقُونَها فى‏ سَبيلِ‏ اللَّهِ ...»(140)، كه در آن، ضمير مفرد است امّا هم به طلا و هم به نقره برمى‏گردد. يا نظير اين آيه شريفه: «وَ اِذا رَأَوْا تِجارَةً اَوْ لَهْوَاً انْفَضُّوا اِلَيْها...»(141) كه ضمير «ها» هم به لهو نظر دارد و هم به تجارت. و يا مانند اين آيه شريفه: «وَاللَّهُ وَ رَسُولَهُ اَحَقُّ اَنْ يُرْضُوهُ ...» كه ضمير در «يرضوه» هم به خدا و هم به پيام‏ آور او ارجاع دارد.
امّا برخى بر اين باورند كه ضمير «ها» در آيه مورد بحث، به واژه «استعانت» برمى‏گردد؛ چرا كه از دستور به آن، اين مطلب دريافت مى‏شود.
و نظر ديگر اين است كه ضمير «ها» در آيه شريفه به كلمه‏ اى برمى‏گردد كه حذف شده است. اين كلمه مى‏تواند «اجابت پيامبر» يا «مؤاخذه نفس با صبر و صلوة» و يا «انجام آنچه گذشت» يا «شكيبايى دربرابر گناهان» و نظاير اينها باشد؛ كه البتّه اين نظر نادرست است.

«لكبيرة»
معناى اين واژه، «بزرگ» است؛ امّا مفسّران به‏ جهت نزديكى و ملازمه ميان بزرگى و گرانى و سنگينى، آن را به‏ معناى «گران» گرفته‏ اند.

«الّا على‏ الخاشعين»
اين كار بزرگ، جز بر فروتنان و كسانى كه دربرابر پروردگار خويش خاضعند، سنگين است؛ چرا كه آنان خود را به اين ارزشها آراسته ‏اند، به همين جهت ازنظر آنان ازدست‏ دادن ارزشهاى مادّى يا فراز و نشيبها هنگامى كه ايمان و تقواى آنان مصون باشد، مهم نيست.
بعضى مى‏گويند: منظور از «خاشعين»، مردم باايمان است؛ و مى‏افزايند: همانگونه كه بيمار داروهاى تلخ را مصرف مى‏كند تا بهبود يابد، مردم باايمان نيز عبادت خدا را مايه رستگارى دنيا و آخرت مى‏دانند و به اميد نجات و فلاح، هر مشكلى را تحمّل مى‏كنند و هر رنج گرانى را در راه فرمانبردارى خدا به جان مى‏خرند، و در اين راه احساس رنج و سنگينى نمى‏كنند. امّا برخى ديگر برآنند كه: منظور از «خاشعين»، خداترسان است.

تفسیر مجمع البيان