حقوق پدر و مادر در قرآن و حديث(قسمت دوم)

حقوق پدر و مادر
بدليل آنكه در قرآن و روايات به حقوق مادر و پدر، همه جا در كنار هم اشاره شده است، ما نيز به حقوق آنها به طور كلى اشاره مى كنيم و بعضى از حقوق را كه اختصاص به مادر دارد در كنار آن نقل مى كنيم.

الف. خوش رفتارى
نبايد والدين به خصوص مادر را در امور دنيوى در رنج و مشقت قرار داد هر چند مسلمان نباشند. چنانكه در قرآن آمده است «و صاحبهما فى الدنيا معروفاً» (لقمان/15)

ب.دعا و طلب مغفرت
يكى ديگر از حقوق والدين دعا است; چنانكه مستحب است در حق ايشان اين دعاى قرآنى خوانده شود: «رب اغفر لى و لوالدىّ و ارحمهما كما ربيانى صغيراًو اجزهما بالاحسان احساناً و بالسيئات غفراناً» .
آيت اللَّه جوادى آملى در شرح اين آيه مى گويد: «در اين آيه، لفظ «ربيانى» (به دنيا آوردند مرا) آمده است نه لفظ «ولدانى» (رشد دادند مرا) و پدر و مادر بايد به تربيت فرزند توجّه داشته باشند و هر قدر فرزندشان را خوب تربيت كنند همان اندازه نسبت به فرزندشان حق دارند» [12] .

ج. سپاسگزارى از والدين
خداوند در قرآن مى فرمايد:«اشكر لى و لوالديك» (لقمان / 14)
در توضيح آيه فوق بايد گفت بر اساس قاعده عقلى «وجوب شكر منعم» شكر خدا واجب است. پدر و مادر نيز يكى از مجارى فيض خدا و مصاديق نعمت او هستند. ايشان هم منعم هستند و هم نعمت. از اينرو ما بايد در درجه اول شكر خدا را بجا آوريم كه چنين نعمت بزرگى به ما ارزانى داشته و سپس در اداى حقوق پدر و مادر كه ولى نعمت ما هستند و بخاطر ما زحمات زيادى را متحمل شده اند بكوشيم. بنابراين بدليل آنكه والدين مجراى وصول فيض و نعمت الهى به ما مى باشند سپاسگزارى از ايشان در طول سپاسگزارى از خدا قرار مى گيرد. البته روشن است كه مقصود از سپاسگزارى و تشكر از والدين تنها تشكر زبانى نيست بلكه مقصود احترام قلبى و عملى و قيام به اداى حقوق ايشان است.
امام صادق(ع) در مورد سپاسگزارى از والدين مى فرمايد: «يجب للوالدين على الولد ثلاثة اشياء: شكرهما على كل حال و طاعتهما فيما يأمرانه و ينهيانه عنه فى غير معصية اللَّه و نصيحتهما فى السرّ و العلانية». يعنى سه چيز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است:
1- شكر پدر و مادر به هر شكل ممكن;
2- اطاعت از پدر و مادر در هر چيزى كه امر و نهى مى كنند به جز در گناه و معصيت خدا
3- خيرخواهى براى ايشان در پيدا و نهان [13] .

د . رعايت ادب و پرهيز از شكوه
خداوند در آيه 23 و 24 سوره اسراء مى فرمايد: «فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما و قل لهما قولاً كريماً واخفض لهما جناح الذل من الرحمة». از اين آيه نكات ذيل را مى توان برداشت كرد:
1- لفظ «اخفض» همراه «ذل» آمده و هر دو به معناى نرمش و فروتنى با پدر و مادر است و تكرار دو كلمه هم معنا نشانه تأكيد بر آن است [14] .
2- تواضع به پدر و مادر بايد نشأت گرفته از رحمت و عواطف قلبى و عمل به فرايض الهى باشد نه از روى كراهت و اجبار [15] .
در زمينه اف نگفتن به پدر و مادر امام رضا(ع) مى فرمايد: «أدنى العقوق أف و لو علم اللَّه شيئاً ايسر منه و اهون منه لنهى عنه»،يعنى كمترين چيزى كه باعث عاق پدر و مادر مى شود، اف گفتن بدانهاست. و هر آينه اگر چيزى ساده تر و خفيف تر از آن وجود داشت، خدا حتماً از آن نهى مى كرد [16] .« بنابراين اگر از كمترين چيزى كه باعث آزار پدر و مادر شود نهى شده است، به طريق اولى بالاتر از آن را هم كه باعث آزار آنها مى شود نبايد انجام داد. در حديث آمده است: »ان اضراك فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما ان ضرباك... ان ضرباك فقل لهما غفر اللَّه لكما فذلك منك قول كريم... و لا تملأ عينك من النظر اليهما الا برحمة و رقة و لا ترفع صوتك فوق اصواتهما و لا يدك فوق ايديهما و لا تقدم قدمهما»،يعنى اگر پدر و مادر تو را غمگين كردند بدانها كمترين حرفى نزن و اگر تو را زدند، آنها را زجر مده بلكه به آنها بگو خداوند شما را بيامرزد و اين سخن همان قول كريم است كه خداوند در قرآن آورده.... و به پدر و مادرت جز با نظر رحمت و مهربانى نگاه نكن و صدايت را بالاتر از صداى آنها نبر و دستت را بالاى دست ايشان بلند نكن و در هنگام راه رفتن جلوتر از قدم هاى ايشان راه نرو». مقصود از عبارت «دستت را بالاى دست پدر و مادر قرار مده [17] »
يعنى هنگام گفتگو با آنها دستت را بالاى دست آنها مبر چنانكه نزد عرب رايج بود كه هنگام گفتگو دستانشان را باز مى كردند و تكان مى دادند.

ه - نيكى و احسان
آيات 17/اسراء، 29/عنكبوت، 46/احقاف، 83/بقره در مورد احسان به پدر ومادر است.
خداوند در آيه 83 سوره بقره مى فرمايند: «و اذ اخذنا ميثاق بنى اسرائيل لا تعبدون الا اللَّه وبالوالدين احساناً».
اين آيه شريفه به سه نكته اشاره دارد:
1- احسان به والدين در رديف عبادت و بندگى خدا قرار گرفته است [18] .
2- نيكى به والدين اختصاص به آيين پيامبر(ص) ندارد; بلكه در اديان ديگر نيز مطرح بوده است.
3- به دليل اهميت احسان به پدر و مادر خداوند از بنى اسرائيل نسبت به اين امر عهد و پيمان گرفته است.
حال اين سوال مطرح است كه چرا احسان به پدر و مادر در قرآن تكرار شده است؟ نخست به دليل اهميت حقوق ايشان است. ديگر آنكه چون در دوران كهنسالى نگهدارى پدر و مادر زحمت دارد، به همين دليل بارها در قرآن عبارت «و بالوالدين احساناً» آمده است.
روزى فردى از حضرت ابا عبد اللَّه(ع) در مورد آيه «و بالوالدين احساناً» پرسيد، حضرت فرمودند: «الاحسان أن تحسن صحبتهما و أن لا تكلّفهما أن يسألاك شيئاً مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنيين»،يعنى احسان آن است كه با آنان معاشرت نيكو و پسنديده داشته باشى و در مجالست و مصاحبت،از احترام به آنها دريغ نورزى و آنها را مجبور نكنى تا چيزى را كه احتياج دارند از تو بخواهند، هر چند بى نياز باشند. از اين حديث برمى آيد كه انجام كار - در صورت درخواست و مطالبه پدر و مادر - احسان نمى باشد بلكه نيكى كردن به آنها بدون اظهار حاجت احسان است» [19] .
خواجه نصير الدين طوسى در مورد احسان والدين به فرزندان و بالعكس مى گويد: «محبت پدر و مادر فرزندان را محبت طبيعى است و محبت فرزندان ايشان را محبتى ارادى و به اين سبب در شرايع، اولاد را به احسان به آباء و امهات [سفارش كرده اند] و فرق ميان حقوق پدران و مادران [از اينجا] معلوم مى شود، [كه] حقوق پدر روحانى تر است و به اين سبب تنبيه فرزند بر آن بعد از تعقل حاصل آيد و حقوق مادر جسمانى تر، و به اين سبب هم در اول احساس، فرزند آن را فهم مى كند و به مادران ميل زياد نمايند و به اين قضيه اداى حقوق پدران به بذل طاعت و ذكر خير و دعا و ثنا كه روحانى تر است بايد و اداى حقوق مادران به بذل مال و ايثار اسباب تعيش و انواع احسان كه جسمانى تر است زياده بايد». [20]

و - نيكى به پدر و مادر در زمان حيات و پس از مرگ
نيكى يا بِرّ آن است كه از آنچه دوست داريم، بدهيم زيرا مقام ابرار نيز چنين است. حضرت امام صادق(ع) درخصوص برو نيكى به پدر ومادر مى فرمايند: «ما ينمع الرجل منكم أن يبروا الوالدين حيين و ميتين يصلى عنهما و يتصدق عنهما و يحج عنهما و يصوم عنهما فيكون الذى صنع لهما و له مثل ذلك فيزيده اللَّه ببرّه و صلاته خيراً كثيراً»،يعنى چه چيز مانع از آن مى شود كه به پدر و مادرتان در دنيا و پس از مرگ نيكى كنيد: براى آنها نماز بخوانيد و صدقه دهيد و حج بگذاريد و روزه بگيريد و مانند آن برايشان انجام دهيد، زيرا خداوند به نيكى شما خير زياد مى دهد». در روايت آمده است كه روزى فردى به پيامبر(ص) گفت: «مرا سفارشى ده» پيامبر(ص) فرموند: «والديك فاطعهما و برّهما حيين كانا او ميتين و ان امراك أن تخرج من اهلك و مالك فافعل فان ذلك من الايمان»،يعنى تو را به پدر و مادرت سفارش مى كنم كه به آنان در حيات و ممات نيكى كنى و اگر به تو امر كردند كه از مال و خانه ات بگذرى، پس چنين كن، زيرا اين جزئى از ايمان است.
علامه مجلسى در شرح نيكى به پدر و مادرى كه فوت كرده اند مى گويد: «با طلب مغفرت و آمرزش براى پدر و مادر و پرداخت ديون و قرض هاى آنان و به جا آوردن قضاى عبادات آنان و انجام كارهاى خير و صدقه براى آنان و تمام كارهايى كه باعث رسيدن ثواب به ايشان مى شود به آنان نيكى كن». [21]
مى فرمايند: «بر الوالدين من حسن معرفة العبد باللَّه، اذ لا عبادة اسرع بلوغاً بصاحبها الى اللَّه من بر الوالدين المسلمين لوجه اللَّه لان حق الوالدين مشتق من حق اللَّه» يعنى نيكى به پدر و مادر از حسن معرفت بنده نسبت به خدا نشأت مى گيرد; زيرا هيچ عبادتى سريعتر از نيكى به پدر و مادر مسلمان به رضايت خدا منجر نمى شود، زيرا حق پدر و مادر از حق خدا ريشه گرفته است» [22] .

________________________________________
[12] - راديو قرآن. برنامه سروش هدايت: تفسير آيت الله جوادى آملى. مورخ 10/1/78، ساعت: 10:30.
[13] - حسن بن على نمازى شاهرودى.مستدرك سفينه البحار. قم: موسسة النشر الاسلامى، 1419 ق- ج2، صص 342-3; ابن شعبه حرانى. تحف العقول عن آل الرسول(ص). قم: موسسه النشر الاسلامى. 1363، ص 322.
[14] - محمد باقر مجلسى. مراة العقول فى شرح اخبار آل الرسول (ص). تهران: دارالكتب الاسلامية، 1363، ج8، ص 391.
[15] - «حقوق متقابل والدين و فرزندان». با معارف اسلامى آشنا شويم. سال 15، ش 36، زمستان 1375، ص 86.
[16] - مجلسى. همان، ص 42.
[17] - مجلسى مرآة العقول. ج8، صص 390-2 .
[18] - «حقوق متقابل والدين و فرزندان». ص 85.
[19] - همان. ص 86.
[20] - سپهرى. صص 134-135.
[21] - امام صادق(ع) - مجلسى. مرآة العقول. ج 8. ص 393.
[22] - حسين نورى طبرسى. ج15، ص 197.