حقوق پدر و مادر در قرآن و حديث(قسمت اول)

از آنجا كه پدر و مادر واسطه فيض الهى به فرزندان هستند، و رضاى خدا در رضاى ايشان است و احسان به والدين در قرآن در كنار عبادت خدا واجب شمرده شده است، از اينرو لازم است كه حقوق آنها را بشناسيم و در برآوردن آن بكوشيم; چراكه برآوردن حقوق پدر و مادر جز از طريق آشنايى با حقوق ايشان امكان ندارد.

تعريف حقوق
حقوق جمع حق است و حق از ريشه حقق به معنى هر كار و سخنى است كه بر حسب واقع، آنطور كه واجب است و به اندازه اى كه واجب است و در زمانى كه واجب است انجام شود [1] . در مختار الصحاح در توضيح اين لغت آمده است:«حقّ الشى اى وجب»،يعنى حق چيزى است كه واجب مى شود.
اهميت حقوق پدر و مادر
1- در سوره هاى بقره/83، نساء/36، انعام/51 و اسراء/23 نيكى به والدين بلافاصله پس از مسأله توحيد قرار گرفته است. اين امر بيانگر آن است كه در اسلام تا چه اندازه بر اهميّت حقوق پدر و مادر تأكيد شده است.
2- احترام به پدر و مادر از اوصاف برجسته انبياء الهى مانند حضرت يحيى، مسيح، نوح، ابراهيم(عليهم السلام) بر شمرده شده است. از قول حضرت يحيى در قرآن نقل شده است كه: «خدا من را طورى خلق كرد كه نسبت به پدر و مادرم خوش رفتار باشم.» قرآن اين مطلب را در مورد حضرت عيسى(ع) نيز بيان مى كند: «خدا مرا طورى خلق نكرد كه نسبت به مادرم بدرفتار باشم.» باز در جاى ديگر مى فرمايد: «من نسبت به مادرم نيك رفتارم.»
همچنين پيامبر اسلام (ص) در جواب سؤال فردى كه از او پرسيد: «من أعظم حقاً على الرجل؟»،يعنى: «چه كسانى بزرگترين حق را بر فرد دارند؟» فرمودند: «والداه»، يعنى «پدر و مادرش» [2] .
تقدم حق مادر بر پدر
در ذيل به بيان چند حديث، درخصوص تقدم حق مادر بر حق پدر مى پردازيم:
1- جاء رجل آخر قائلاً «يا رسول اللَّه(ص) من احق الناس بحسن صحابتى؟» قال: «أمك» قال: «ثم من؟» قال: «امك» قال: «ثم من؟» قال: «امك» قال: «ثم من؟» قال: «ابوك» . [3]
2- جاء رجل فسأل رسول اللَّه(ص) عن برالوالدين فقال «ابرر امك، ابررامك، ابرر امك، ابرر اباك، ابرر اباك، ابرر اباك» [4] .
در اين حديث نيكى به مادر قبل از نيكى به پدر ذكر شده و تكرار هر دو نشانگر اهميت نيكى به والدين است.
3- عن الامام الباقر(ع): «ان موسى بن عمران قال: »يا رب اوصنى« قال: »اوصيك بى« قال: »يا رب اوصنى« قال: »اوصيك بى« ثلاثاً قال: »يا رب اوصنى» قال: «اوصيك بامك» قال: «يا رب اوصنى» قال: «اوصيك بامك» قال: «يا رب اوصنى» قال: «اوصيك بأبيك» [5] .
در اين حديث خداوند (جل جلاله) ابتدا دو مرتبه حضرت موسى(ع) را سفارش به خودش مى كند سپس دو مرتبه پيامبرش را سفارش به مادر مى كند آنگاه يك مرتبه او را سفارش به پدر مى كند.»
نكته هاى زير از اين حديث بدست مى آيد:
الف خداوند سفارش به مادر را قبل از سفارش به پدر ذكر مى كند.
ب خداوند سفارش به مادر را همرديف سفارش به خود قرار داده است.
ج خداوند حضرت موسى(ع) را - كه هم پيامبر است و هم معصوم از خطاست - به مادرش سفارش مى كند و اين سفارش را دو مرتبه، تكرار مى كند كه اين امر اهميت حق مادر را مى رساند.
4- پيامبر(ص) فرمودند: «حق مادر دو برابر حق پدر است [6] .»
5- قال على بن الحسين(ع): «اوجبها عليك حق امك ثم حق ابيك [7] ».
6- جاء رجل الى رسول اللَّه(ص) قال: «يا رسول اللَّه: اىّ الوالدين اعظم حقاً. قال : «التى حملته بين الجنبين. [8] »
7- پيامبر(ص) مى فرمايد: «يوصيكم اللَّه بامهاتكم ثم يوصيكم بامهاتكم، ثم يوصيكم بامهاتكم ثم يوصيكم بالأقرب فالأقرب»
8- در كتاب فقه الرضا(ع) آمده است كه: «و اعلم أن حق الأم الزم الحقوق و اوجب»
9- خداوند به موسى(ع) مى فرمايد: «ألا ان رضاها رضائى و سخطها سخطى» يعنى «اى موسى آگاه باش كه رضاى مادر رضاى من است و خشم مادر خشم من است».

ناتوانى در اداى حق مادر
امام سجاد(ع) در رسالة الحقوق در مورد حقوق مادر مى فرمايد: «حق مادرت اين است كه بدانى او به گونه اى تو را حمل كرده است كه هيچ كس چنين لطفى به ديگرى نمى كند و او تو را حفظ و نگهبانى كرد و باكى نداشت كه خود گرسنه باشد و تو را سير سازد و خود تشنه بماند و تو را سيراب سازد و خود برهنه باشد و تو را بپوشاند و خود در معرض تابش شديد آفتاب قرار گيرد ولى براى تو سايه اى از محبت ايجاد كند و خود رنج بيدارى كشد ولى آسايش تو را فراهم سازد و از سرما و گرما حفظت كرد تا از آنِ او باشى. پس هر آينه توان سپاسگزارى او را ندارى مگر به كمك خدا و مددرسانى او» [9] .
در روايت آمده است كه روزى فردى از پيامبر(ص) پرسيد: «ما حق الوالدة؟» پيامبر(ص) جواب دادند: «هيهات هيهات لو أنه عدد رمل عالج و قطر المطر أيام الدنيا قام بين يديها ما عدل ذلك يوم حملته فى بطنها». يعنى هرگز نخواهى توانست!هرگز نخواهى توانست! اگر فرزند به تعداد ريگهاى بيابان و قطرات باران در جهان، در اداى حق مادر بكوشد معادل روزى كه مادر فرزند را در شكمش حمل مى كرد نمى شود [10] » .
همچنين روزى فردى به پيامبراكرم(ص) گفت: «من مادر پيرم را به پشتم حمل مى كنم و از روزى ام به او مى خورانم. آيا حق مادرم را به جا آورده ام؟» پيامبر(ص) فرمودند: «نه، زيرا كه مادرت نيز تو را حمل كرد و نيز از شيره جانش به تو خورانيد.» بنابراين هر چه انسان در دوران پيرى در حق مادر بكوشد مادر نيز در دوران كودكى آن را براى فرزند انجام داده است. در ادامه پيامبر(ص) فرمودند: «و كانت تصنع ذلك لك و هى تحبّ حياتك و انت تصنع هذا بها و تحب مماتها»، يعنى: «مادرت در تمامى مراحل، كارهايى كه براى تو مى كرد آرزوى زنده ماندنت را مى كرد، در حالى كه تو آن كارها را مى كنى و آرزوى مرگ مادر پيرت را دارى» [11] .

________________________________________
[1] - ابوالقاسم حسين بن محمدبن فضل (راغب اصفهانى). مفردات الفاظ قرآن: تفسير لغوى و ادبى قرآن. ترجمه و تحقيق دكتر سيد غلامرضا خسروى حسينى. تهران: مرتضوى، 1357.
[2] - ابوالفضل على الطبرسى. مشكاة الانوار فى غرر الاخبار. نجف: مكتبة الحيدريه، 1385 ق، ص 277.
[3] - حسن على قپانچى. شرح رسالة الحقوق امام سجاد(ع). دارالتفسير، 1374،ج1، ص 548.
[4] - ابوالفضل على الطبرسى. همان.
[5] - قپانچى. ج 1، ص 505.
[6] - محمد سپهرى. ترجمه و شرح رساله الحقوق امام سجاد. قم: دارالعلم، 1375، ص 139.
[7] - محمدباقر مجلسى. بحارالانوار. بيروت: موسسه الوفاء، 1403 ق، ج71، ص 3.
[8] - قپانچى، ج1، ص 549.
[9] - سپهرى. همان.
[10] - حسين نورى طبرسى. مستدرك الوسايل و مستنبط المسائل. قم: موسسه آل البيت، 1408 ق، ج15، ص 203.
[11] - همان. ص 179.