در هبه، قصد قربت شرط نیست

هبه در لغت به معنای بخشیدن و دادن چیزی به کسی بدون عوض است. و در اصطلاح؛ یعنی واهب  آن چیزی را که ملک خودش است رایگان و بلاعوض به دیگری انتقال بدهد که به آن عطیّه و نحله نیز می گویند.

«هبه» عبارت است از خارج ساختن مال از ملک خود و به ملک دیگری در آوردن آن به طور رایگان و آن قراردادی است که به ایجاب و قبول احتیاج دارد، به هر لفظی که مقصود را برساند.

در هبه، قصد قربت شرط نیست، ولی اگر به قصد تقرب به خدا باشد بهتر و ثوابش بیش‏تر است.

نوع عقد هبه

هبه از عقدهای جایز است؛ یعنی هر گاه «واهب» خواست، می‏تواند آن را به هم بزند و هدیه خود را پس بگیرد، مگر در مواردی که استثناء شده است و در زیر می‌آید.

موارد عدم جواز برهم زدن هبه

1- هبه معوّض باشد؛ یعنی موهوب له نیز در مقابل هدیه واهب، چیزی به او بدهد، چه با شرط قبلی باشد و چه بدون شرط (هبه معوّضه).

2- بین واهب و موهوب له خویشاوندی نسبی باشد.

3- واهب در هبه خود قصد تقرّب به خدا کرده باشد (در این صورت نیز هبه معوّض می‏شود؛ چون عوض هبه خود را در واقع، از خدا گرفته است).

4- عین موهوبه با تصرف موهوب له یا غیر آن از بین نرفته باشد.

5- موهوب له در عین موهوبه تغییر اساسی داده باشد؛ از قبیل فروش یا هبه به دیگری، بریدن پارچه، آرد کردن گندم و مانند آن.

6- یکی از طرفین هبه (واهب و موهوب له) بمیرد.

شرح پرسش

اگر مردی دو دانگ یک آپارتمان را به نام همسرش کرده و الان امکان ادامه زندگی مشترک وجود نداشته باشد، و زن مطالبه مهر خود را نموده باشد، آیا مرد می تواند ارزش دو دانگ آپارتمان فوق را از ارزش مهریه زن کسر کرده و الباقی را به زن بپردازد؟ با توجه به احکام هبه لطفاٌ راهنمائی فرمائیـد. توضیح: زن از محارم نسبی مرد نمی باشد. و چیزی هم بعنوان معوض دریافت ننموده و در مورد هبه هم هیچ تغییری ایجاد نشده است.

پاسخ:

هبه در لغت به معنای بخشیدن و دادن مالی به کسی بدون عوض است.[1] و در اصطلاح؛ یعنی واهب  آن چیزی را که ملک خودش است، رایگان و بلاعوض به دیگری انتقال بدهد.[2] به هبه عطیّه و نحله نیز می گویند.[3]

هبه و بخشش به خویشاوندان اگرچه فقیر هم نباشند مستحب است. مخصوصاً نسبت به پدر و فرزند استحباب آن مۆکد است، و پدر و مادر اگر نیاز مالی داشته باشند؛ هبه و بخشش به آنها واجب عینی است. در هبه مستحب است پدر بین فرزندانش فرق نگذارد و به طور مساوی به آنها هبه کند.[4]

ارکان هبه:

هبه از سه رکن تشکیل می‌شود:

1- واهب: کسی است که مال را به دیگری تملیک می‌کند.

2- متهب: کسی است که تملیک را قبول می‌کند.

3- موهوب: مالی که مورد هبه است و بخشش می‌شود.

اقسام هبه:

هبه بر دو نوع است:

1- معوَّضه

2- غیر معوّضه

هبه معوّضه: هبه‌ای است که واهب در هنگام عقد به متهب شرط کند که عوض چیزی را که به او می‌دهد به رایگان به او بدهد. یا این که متهب بدون شرط واهب، چیزی در مقابل هبه‌ای که گرفته، رایگان به واهب بدهد.

هبه غیر معوضه: هبه‌ای است که واهب در هنگام عقد هبه، شرط پرداخت عوض بر متهب نکرده باشد و متهب هم چیزی در عوض هبه به واهب پرداخت نکند.[5]

طریقه رجوع از هبه:

رجوع در هبه یا با گفتار است؛ مثلا واهب بگوید از هبه‌ام برگشتم، یا مال موهوبه را برگردان. یا به فعل است؛ مثل برگرداندن عین و گرفتن آن  از دست متهب. و اگر واهب مال موهوبه را بفروشد یا اجاره دهد یا وقف کند اگر به قصد رجوع از هبه باشد اینها هم رجوع از هبه می‌باشد. و در رجوع هم اطلاع متهب شرط نیست و صحیح می‌باشد.[6]

بنابر این اگر مال هبه شده را به عنوان عاریه به همسرتان داده اید تا از آنها استفاده کند و یا آنها را به او بخشیده اید و عین آنها نزد همسرتان به همان صورت موجود است و آن زن هم از ارحام شما نمی باشد، و همچنین سایر شرائطی که در بالا برای لزوم هبه گفته شد وجود ندارد، می توانید آن هبه را فسخ نموده و اموال هبه شده را پس بگیرید و در نتیجه جایز است در آن تصرف نمائید. اما اگر همسرتان از ارحام بوده و یا هبه معوضه بوده و... هبه صحیح و نافذ است.[7]

بنابراین در فرض سۆال مذکور و وجود شرایط دیگر، مرد می تواند ارزش دو دانگ آپارتمان خود را که به همسرش هبه نموده بود از ارزش مهریه زن کسر و الباقی را به زن بپردازد.

بله برخی از مراجع تقلید مثل امام خمینی (ره) و آیت الله العظمی سیستانی (حفظه الله) می فرمایند: مستحب است هبه ای که بین زوج و زوجه رد و بدل شد پس گرفته نشود.[8]

جواب: اگر مال موهوب را هنوز به موهب له تسلیم نكرده هبه تمام نشده و می‌تواند منصرف شود.(ر.ک تحریر الوسیله امام خمینی(ره), ج2, ص57, م3 - ترجمه استفتائات مقام معظم رهبری, چاپ وزیری, ص670, س1732)

جواب: خیر هبه‌ی غیر معوضه است. .(ر.ک استفتائات جدید امام خمینی(ره) ج3, ص193, س45)

چند استفتاء از آیة الله خامنه ای دام ظله

ج: هبه و هدیه خمس ندارد، هرچند احوط (احتیاط واجب) این است که اگر از مخارج سال زیاد بیاید، خمس آن پرداخت شود.

ج: خمس در جایزه‏ها و هدیه‏ها واجب نیست.

ج: چیزى که بنیاد شهید به خانواده‏هاى عزیز شهدا هدیه مى‏کند، خمس ندارد.

ج: تحقق عنوان هبه و هدیه تابع قصدِ دهنده است و تا نفقه گیرنده یقین نداشته باشد که مالى که به او داده مى‏شود، متعلّق خمس است، پرداخت خمس آن واجب نیست.

پی نوشتها:

 [1] . عمید ،حسن فرهنگ عمید، ص 1082

[2] . امام خمینی (ره)،  تحریرالوسیله، ج (1-2)، ص 553،

[3] . نجفی، محمدحسن  جواهر الکلام، ج 28، ص 159 – 160

[4] . جواهر، ج 28، ص 191 و 192،

[5] . تحریر الوسیله، ج (1-2)، ص 555،

[6] . تحریر الوسیله، ج (2-1)، ص 556 همان،

[7]. توضیح المسائل مراجع، ج2: هبه، (استفتائات از مقام معظم رهبری)، صص997.

[8] انظر تحریر الوسیلة،ج2، ص58، المسالة 8. وانظر منهاج الصالحین (للسیستانی)، ج‏2، ص: 409، المسالة رقم1321