سهم بندى بيت المال  
عمر در سهم بندى بيت المال سياست خاصى را دنبال كرد كه در ميان توده مردم و جامعه اسلامى پيامدهاى بدى به دنبال داشت و آثار سوئى از خود به جاى گذاشت ، سياستى مبتنى بر تعصبات جاهلى كه امتيازات مادى و نژادى كاملا در آن مشهود بود، در حالى كه اسلام و پيامبر اكرم (ص ) سعى زيادى در نابودى و ريشه كن كردن آن امتيازات داشتند. اهل بيت و در راءس ‍ آنها اميرالمؤ منين (ع ) به شدت اين سياست عمر را محكوم مى كردند. به همين خاطر، قريش كينه حضرت را به دل گرفتند و براى جنگ با او لشكرها بسيج كردند و شمشيرها كشيدند. چه حضرت آنان را از امتيازاتى كه عمر به آنها بخشيده بود و مهم ترين آن ها امتياز سهميه بندى بيت المال بود، محروم ساخت . اين سياست غلط در جهتى سير كرد و چيزى را پايه گذارى نمود كه خلفا و دارو دسته آنها فكرش را نكرده بودند و اصولا مايل نبودند چنين مساءله اى پيش آيد، و اگر هم متوجه آن بودند، ديگر راه فرارى از آن نداشتند. اين مساءله يك امر واقعى بود كه مى بايست آن را محافظت كرد و به نحوى به آن توجه نمود، يعنى اعتراف ضمنى و بلكه صريحى از جناب هياءت حاكمه و در راءس آنها عمربن خطاب ، شخصيت قدرتمند و با نفوذ عرب ، به فضائل حسين (ع ) زيرا عمر آن دو را رزمندگان بدر ملحق كرد تا مردم را به مقام ممتازى كه داشتند و كسى نمى توانست آن را ناديده بگيرد، يا خود را در مورد آن به نادانى بزند، آگاه نمايد.
روزى عمر مالى را تقسيم كرد و به اين دو، بيست هزار درهم بخشيد و به پسرش عبدالله هزار درهم . پسرش او را ملامت كرد و گفت : تو هجرت و سابقه مرا در اسلام مى دانى و با اين حال بين من و اين دو كودك فرق مى گذارى و آنان را بر من مقدم مى دارى . (معلوم مى شود اين مساءله در اوايل خلافت عمر اتفاق افتاده است ). عمر گفت : ((واى بر تو! جدى مثل جد آن دو برايم بياور تا به تو هم به اندازه آنان بدهم .))
امام حسن (ع ) در شور 
آن گاه كه عمربن خطاب مورد ضرب ابولؤ لؤ قرار گرفت ، شورايى براى تعيين خليفه پس از خويش تعيين كرد به نحوى كه در تاريخ معروف است . سپس به اعضاى شورا گفت :
((بعضى از شيوخ انصار را در شورا داخل كنيد، اما كسى از آنان در خلافت سهيم نيست و حسن بن على و عبدالله بن عباس هم به خاطر خويشاوندى با پيامبر در شورا حاضر شوند، باشد كه از وجود آن دو در شورا بركتى نصيب شما گردد، اما در خلافت با شما شركت ندارند. فرزندم عبدالله نيز به عنوان مشاور در شورا حضور مى يابد، اما سهمى در خلافت ندارد.))
سپس اينان در شورا حضور يافتند.
به نظر مى رسد پس از وفات رسول اكرم (ص ) يعنى بعد از بيعت رضوان و بعد از قضيه فدك كه حضرت زهرا، حسنين (ع ) را به گواهى گرفت - به نحوى كه گذشت - اين اولين بارى بود كه امام حسن (ع ) به طور رسمى در يك مساءله سياسى كه از نظر ديگران رسميت داشت - شركت مى كرد.
ملاحظه مى شود كه عمر تنها به ذكر امام حسن (ع ) بسنده كرد، ولى نامى از امام حسين (ع ) به ميان نياورد. شايد مساءله اى كه بين آن دو به وقوع پيوست و امام حسين (ع ) فرمود: از منبر پدرم فرود آى ، هنوز از ياد خليفه دوم نرفته و هنوز كينه او را به دل داشت و همين موجب گرديد كه حسين (ع ) را در شورا شركت ندهد. عبدالله بن عباس را كه مورد احترام و اهتمامش بود، نام برد، شايد براى تلافى و جبران موضعى كه پدرش عباس در قبال آنان اتخاذ كرده بود. چه اگر نگوييم عباس در بسيارى از اوقات از شدت بحران بين على (ع ) و آنان مى كاست - چنان كه در بيعت با ابوبكر و مساءله ازدواج عمر با ام كلثوم ، دختر اميرالمؤ منين (ع ) پيش آمد - لااقل بايد گفت كه وى هرگز متعرض سلطنت و حكومت آنان نشد، و از همه بالاتر اين كه عباس در قتل سران قريش در جنگ بدر شركت نداشت ، از اين رو مى بايست خدمات عباس را طورى جبران كرد، و براى همين بود كه فرزندش را به عنوان ناظر در شوراى تعيين خليفه شركت داد.
از سوى ديگر، عمر مى خواست كسانى را به عنوان همتاى امام حسن (ع ) مطرح كند و با شركت دادن ابن عباس و پسر خود در شورا مى خواست بگويد: درست است كه حسن (ع ) امتيازات خاصى دارد، اما ديگران هم تمامى امتيازات را از دست نداده اند و مانند وى از آن بهره اى دارند. از طرفى مى بينيم كه عمر در اين مساءله نقش مهمى به پسرش عبدالله واگذار كرد. عبدالله پدرش را اسوه و الگويى مى دانست كه بايد از او فرمان برد و او امرش را اطاعت كرد و در برابر نظرها و خواسته هاى او تسليم بود و از آن تعدى نكرد.
طبعا عمر مى دانست كه شخصيت و شكوه وى تا چه اندازه در فرزندش ‍ تاءثير داشته و كاملا اطمينان داشت كه وى خواهد كوشيد ماءموريت محوله را كاملا اجرا كند. با اين وجود مى بايست كارى كرد كه جلو بسيارى از پرسش هاى مردم در اين باره گرفته شود و ديگر كسى نپرسد كه چرا عمر فرزندش را در شورا شركت داد و او را ناظر بر كار اعضاى آن و بلكه مشاور قرار داد.
هدف عمر از شركت دادن امام حسن (ع ) و ابن عباس در شورا- به نحوى كه آرزو مى كرد از حضور آنان در شورا بركتى نصيب اعضا شود - اين بود كه خود را طرح اين نقشه ، يك فرد با ورع و تقوا جلوه دهد، و از طرفى بسيارى از اتهامات و شك و ترديدهاى افراد شكاك را از خود دور ساخته و يا حداقل از شدت آنها بكاهد.
اين بود چيزى كه مى توانستيم در اين فرصت كوتاه از حادثه فوق ، به طور اختصار براى شما بيان كنيم .
موضع اميرالمؤ منين (ع ) در شورا و سوگندهاى حضرت به مواضع و فضائل خود و اقوال پيامبر درباره اش ، هر گونه دورانديشى عمر را باطل كرد و موجب تثبيت همان شك و ترديدهايى گرديد كه عمر از آن بيم داشت ، و حتى آن را شعله ور گردانيد.
چرا امام حسن (ع ) حضور در شورا پذيرفت ؟ بايد متذكر شد كه اين نيز درست مانند حضور على (ع ) در اين شورا بود چه اميرالمؤ منين (ع ) در شورا شركت كرد تا علامت سؤ ال بزرگى در مقابل نظر عمر قرار دهد كه گفته بود: نبوت و امامت ابدا در يك خاندان جمع نمى شود؛يعنى حضرت مى خواست بفهماند كه اگر امامت و نبوت قابل جمع در يك خانواده نيست ، پس چرا خود وى على (ع ) را كانديد خلافت كرده است ؟! از طرف ديگر امام (ع ) قصد داشت كه نگذارد مساءله امامت به فراموشى سپرده شود؛ از اين رو لازم دانست با شركت خود در شوراى كذايى ، اين مساءله را در وجدان و شعور امت اسلامى زنده نگه دارد.
حضور امام حسن (ع ) نيز در اين شورا، بدين معنا بود كه از عمر اعتراف بگيرد كه وى از كسانى است كه حق دارد در امور سياسى و حتى بزرگ ترين و خطرناك ترين مساءله اى كه امت پيش روى دارد، مشاركت داشته باشد، و همين كه مردم نظاره گر شركت حضرت در اين شورا باشند، به حضرت امكان خواهد داد كه در آينده در قضاياى سرنوشت ساز، نظر خويش را اعلام كند، هر چند از وى پذيرفته نشود از سوى ديگر مى خواست به مردم نشان دهد كه مى توان گفت : ((نه )) و ميل داشت طواغيت اين كلمه را با گوش ‍ خود بشنوند و تنها به اين دليل كه يك نفر هاشمى گفته ، نتوانند آن را رد كنند چه ، حالا حضرت مى تواند نگويد كه عمر (همان كسى كه تنها گفته هاى ويقابل قبول است ) شركت بنى هاشم را در قضاياى مهم و سرنوشت ساز سياسى و حتى در همين مساءله پذيرفته است .
آرى ، همه اين مطالب مى تواند توجيه گر و بلكه دليلى بر رجحان و حتى حتمى بودن مشاركت امام حسن (ع ) در شورا و اجابت خواسته عمر در اين زمينه باشد.
همچنين امام حسن (ع ) با اين عمل خود از عمر اعتراف گرفت كه وى كسى است كه بايد مردم با نظر تقدس به وى بنگرند و در اين حد با حضرتش ‍ معامله كنند. اين چيزى جز نتيجه اقوال و مواضع رسول اكرم (ص ) در قبال حسنين (ع ) نمى باشد، كه عمر و ديگر صحابه از حضرت ديده و شنيده بودند.
بنابراين هر كس با آن دو طور ديگرى رفتار كند- هر چند از طرف عمر نصب شده و به او اطمينان داده باشد و مورد محبت و احترام او نيز باشد - متعدى و ظالم است ؛ حتى خط و راءى كسى كه بر مردم حكمرانى دارد و علاقه و ارتباط خود را با وى به رخ ديگران مى كشد، در اين باره ، با اين نظر عمر اختلاف دارد.
آرى ، همان طور كه ديديم امام رضا (ع ) فرمود:
(( ((ان الذى دعاه للدخول فى ولاية العهد، هو نفس الذى دعا اميرالمؤ منين للدخول فى الشوى ؛))
آنچه مورد پذيرش ولايت عهدى از سوى حضرت شد، همان چيزى است كه اميرالمؤ منين (ع ) را وادار كرد تا در شورا شركت كند.))
ما اين مطلب را دركتاب خود، زندگانى سياسى امام رضا (ع ) توضيح داده ايم بدان جا رجوع كنيد.
فصل سوم : زندگانى سياسى امام حسن (ع ) در عهد عثمان  
امام حسن (ع ) در وداع با ابوذر  
(( ((يا عماه !
لو لا انه ينبغى للمودع اءن يسكت ، وللمشيع اءن ينصرف ، لقصر الكلام ، و اءن طال الاسف و قد اءتى من القوم اليك ماترى ، فضع عنك الدنيا بتذكر فراغها، و شدة ما اشتد منها برجاء ما بعدها، و اصبر حتى تلقى نبيك و هو عنك راض ؛))
اى عمو جان ! از آن جايى كه براى وداع كننده شايسته است كه سكونت كند و بدرقه كننده خوب است كه باز گردد سخن كوتاه خواهد، اگر چه تاءسف طولانى و دراز است . اين مردم با تو كردند آنچه كه خود مشاهده مى كنى ، پس دنيا را با يادآورى جدايى از آن ، از خود واگذار، و سختى دشوارى ها و ناكامى هاى آن را به اميد روزهاى پس از آن ، بر خود هموار كن ، و شكيبايى و صبر پيشه كن تا اين كه پيامبر خدا(ص ) را در حالى ديدار كنى كه وى از تو خشنود و راضى باشد.))
اين بود كلماتى كه امام حسن (ع ) خطاب به ابوذر بر زبان آورد، آن گاه كه با پدر و برادر و عمويش عقيل و پسر عمويش ، عبدالله بن جعفر، و ابن عباس ‍ با وى توديع مى كرد. آرى ابوذر همان صحابى جليل القدرى كه در راه دين و حقيقت به مبارزه و جهاد بى امان با غاصبان خلافت و حاكمان ستمگر پرداخت و در اين مسير هر گونه ظلم و شكنجه و توهين را به جان خريد و سرانجام در تبعيدگاه خود (ربذه ) تنها و غريب به ديار معشوق شتافت .
اين سخنان حضرت ، نمايانگر موضع قوى و نيرومندش در قبال دخل و تصرفات و اعمال خلاف شرع و نارواى هياءت حاكمه بود. موضعى كه مبتنى بود بر حق و حقيقت و عقيده استوار.
امام حسن (ع ) با اين كلمات خود، در تحقق اهداف عالى ابوذر سهيم است ، چرا كه در آن اوضاع و احوال لازم بود براى بيدارى امت مسلمان از خواب غفلت و آگاهى مسلمين از وقايعى كه مى گذشت و حوادثى كه به وقوع مى پيوست ، فريادى برآورد و به آنان تفهيم نمود كه چنين نيست كه همواره بايد حاكم مؤ اخذه نشود. حاكم ، بر قانون تفوق و برترى ندارد، بلكه بايد پشتيبان و مدافع قانون باشد و هر گاه مرتكب اعمال خلاف گرديد يا مقام و منصب را در خدمت هواهاى نفسانى و منافع خصوصى خود قرار داد، هر كس حق دارد در مقابل او موضع گيرى كند و از حق دفاع نمايد و از هيچ تلاش و كوششى در راه زدودن ظلم يا حيف و ميلى كه از وى سر زده دريغ نورزد.
از طرف ديگر، از آن جاى كه شرايط و اوضاع و احوال چنان است كه به اميرالمؤ منين و فرزندانش حسن و حسين (ع ) و پيروان مخلص آنان فرصت اتخاذ چنين موضعى را - آن طور كه ابوذر كرد - نمى دهد لااقل بايد نظر خويش را كه همان اسلام حقيقى است ، در مورد ابوذر و موضع بر حق او اعلان نمايند. اين كار مى تواند به موضع ابوذر ابعاد عظيم تبليغاتى ، فكرى و سياسى داده ، از آثارى كه در آينده به دنبال خواهد داشت حمايت كند از اين رو على رغم ممانعت عثمان از بدرقه ابوذر، اميرالمؤ منين (ع ) دست دو فرزندش حسن و حسين (ع ) را گرفت و همراه برادرش عقيل و برادرزاده اش ‍ عبدالله بن جعفر و ابن عباس براى توديع وى بيرون آمد آن گاه برخورد حضرت با مروان پيش آمد و منجر به ماجراى ديگرى شد كه بين آنان و خليفه به وقوع پيوست . به اين حوادث ، مورخان زيادى اشاره كرده اند اميرالمؤ منين (ع ) اقدامات ديگرى نيز انجام داد كه فعلا مجال بررسى آن نيست .
اگر به دقت در سخنان حضرت مجتبى (ع ) در وداع ابوذر بنگريم ، خواهيم ديد كه حاوى موارد زير بود:
تاءسف عميق از رفتار هياءت حاكمه با ابوذر، تشويق وى به ادامه مبارزه ، رضايت پروردگار و خشنودى رسول اكرم (ص ) از اين عمل .
از طرفى امام (ع ) كوشيد تا تحمل اين ظلم عظيم و جنايت بزرگ را بر دوش ‍ ابوذر آسان كند و بينشى به او بدهد كه از شدت سختى بكاهد و رويارويى با سختى هايى را كه از اين به بعد در انتظار اوست ، برايش قابل تحمل سازد؛ از اين رو فرمود:
((دنيا را با يادآورى جدايى آن ، از خود واگذار و سختى دشوارى ها و ناكامى هاى آن را به اميد روزهاى پس از آن بر خود هموار كن !))
اين گفته هاى حضرت ، بيانگر راز حقيقى (بينش توحيدى نسبت به دنيا و آخرت ) است كه مى تواند شخصيت فرد مسلمان را از هر سلاح و قدرتى كه در دست طغيانگران و اشرار است ، قوى تر و مستحكم تر نمايد، و از سوى ديگر قادر است انسان مسلمان را طورى بار آورد كه با رضايت و اطمينان تمام هر آنچه در اختيار دارد و حتى جان خويش را در كف اخلاص گذاشته ، در اين راه فدا كند، و بالاتر از آن ، وى را آن چنان سازد كه با احساسى مالامال از سرور و خوشحالى و بلكه سرشار از شادمانى و سعادت ، چنين از جان گذشتگى كند.
شركت امام حسن (ع ) در فتوحات  
1.گويند: طبرستان به دست سعيدبن عاص ، سركرده مجاهدان مسلمان ، در سال 30ه‍ فتح شد.
پيش از آن ، مردم طبرستان با سويدبن مقرن در زمان عمر به پرداخت خراج مصالحه كرده بودند، ولى در زمان عثمان ، سعيدبن عاص به آن جا لشكر كشيد حسن و حسين و ابن عباس از افراد سپاه سعيدبن عاص بودند.
درباره شركت امام حسن (ع ) ابونعيم مى گويد:
((حسن به عنوان رزمنده وارد اصفهان شد و از آن جا به عزم ملحق شدن به مبارزان گرگان عبور كرد.))
بنابر عقيده سهمى ، امام حسن (ع ) و برادرش امام حسين (ع ) از كسانى بودند كه وارد گرگان شدند.
2. درباره فتح آفريقا مى گويند:
عثمان به سال 26 سال هجرى ارتشى را براى فتح آفريقا بسيج كرد. سردارى سپاه را به عبدالله بن ابى سرح سپرد. در ميان جنگجويان سپاه تنى چند از صحابه بودند، از جمله : [عبدالله ] بن عباس ، پسر ابن عمر، پسر عمروبن عاص ، (عبدالله ) بن جعفر، حسن ، حسين و (عبدالله ) بن زبير
تفسير و توجيه  
بعضى سعى كرده اند شركت امام حسن (ع ) در فتوحات را چنين توجيه كنند:
حضرت مجتبى علاقه داشت دامنه نفوذ اسلام گسترش يابد، و از آن جايى كه اين فتوحات را در خدمت دين و در جهت گسترش نفوذ اسلام مى ديد، به صفوف مجاهدان پيوست و وارد ميدان كار زار گرديد كه : (( الجهاد باب من ابواب الجنة )) و اندوهى را كه به خاطر تضييع حق پدرش به دل داشت ، براى نشر حقايق اسلامى در پرده مصلحت فرو پوشيد، زيرا آنچه براى اهل بيت (ع ) اهميت خاص داشت ، اسلام بود و فدا شدن در راه آن و نه چيز ديگرى .
به تعبير مرحوم حسنى :
بعيد نيست كه على بن ابى طالب و فرزندانش (ع ) در راه نشر اسلام و اعتلاى عقيده توحيدى ، همه امكانات و نيروهاى خود را بسيج كنند، و اگر حق خود را در خلافت مطالبه مى كنند به خاطر نشر اسلام و تعاليم رهايى بخش آن است . از اين رو اگر اسلام در مسير اصلى خود قرار گيرد، چه مانعى دارد كه آنان نيز سربازانى باشند در خدمت اسلام و مسلمانانى ؛ حتى اگر در اين راه ، آزار و ايذايى نيز به آنها برسد، با جان و دل مى پذيرند. به راستى كه اميرالمؤ منين بارها فرمود: (( والله لا سلمن ما سلمت امور المسلمين و لم يكن فيها جور الا على خاصه . ))
مرحوم حسنى ، عدم شركت حسنين (ع ) در معركه هاى نبرد اسلامى در روزگار عمر بن خطاب را على رغم اين كه درگيرى با مشكلات در مناطق مختلف به شدت ادامه داشت و فتوحات يكى پس از ديگرى نصيب مسلمين مى شد و غنائم بسيار زيادى از اكناف و اطراف به سوى مدينه سرازير بود و با وجود اين كه امام حسن (ع ) در ساليان پايانى خلافت عمر، به سن بيست سالگى رسيده بود و معمولا اين سن براى جنگيدن در ميدان هاى نبردى كه پير و جوان مسلمين براى شركت در آن از هم سبقت مى گرفتند، معمولا مناسب است ، چنين توجيه مى كند:
((شايد علت عدم شركت آن دو در جنگ هاى دوره عمر اين بود كه اميرالمؤ منين (ع ) از دخالت در امور دولتى و سياسى كناره گيرى كرده بود. ما شك نداريم كه عدم شركت امام در جنگ ها و فتوحات اسلامى ، به خاطر شانه خالى كردن از بار مسؤ وليت و تمايل به حفظ جان نبود، بلكه آن طور كه بيشتر راويان گفته اند، براى اين بود كه عمر به خاطر مصالح سياسى كه بيشتر به نفع خود وى بود تا اسلام ، بسيارى از بزرگان صحابه را ممنوع الخروج نموده و تقريبا چيزى شبيه زندگى اجبارى در مدينه بر آنان تحمل كرده بود. امام حسن (ع ) نيز به منظور خدمت به اسلام و نشر تعاليم آن و نيز براى حل مشكلاتى كه براى مسلمين پيش مى آمد، در كنار پدرش باقى ماند و از مدينه خارج بشد.))
نظر درست  
ما نيز نمى توانيم اين توجيه را بپذيريم و اعتقاد داريم كه حسنين (ع ) در هيچ كدام از فتوحات روزگار خلفا شركت نداشتند، و نيز معتقديم كه اين فتوحات عموما به نفع اسلام نبود، بلكه بر عكس ضربه اى بود بر پيكر اسلام . ما نظر خود را به دليل زيل خلاصه مى كنيم :
1. آثار فتوحات بر مردمى كه سرزمينشان فتح مى شد  
واضح است كه به دنبال اين فتوحات ، از طرف هياءت حاكمه هيچ گونه اهتمامى در جهت ارشاد، آموزش و پرورش و تربيت صحيح اسلامى مردم صورت نگرفت ، تا عقيده اسلامى در درون آنان رسوخ كرده و به صورت يك نيروى عقيدتى در آيد كه بتوان وجدان و ضمير انسانى را با معانى اصيل بارور سازد، و از آن جا بر كليه حركات و سكنات افراد سايه افكند و روح آنان را با مفاهيم و خصايص اسلامى انسانى عالى غنا بخشيده ، در سازندگى انسان موثر افتد و نقش خويش را در تبلور ويژگى ها و خصايص ‍ اخلاقى بر اساس همان مفاهيمى كه اعتقاد اسلامى را در وجدان و درون آنها شكوفا نموده ، به منصه ظهور رساند.
آرى ، در خلال بيست سال ، دامنه نفوذ اسلام به طورى گسترش يافت كه چندين برابر فتوحات اسلامى در عهد پيامبر عظيم الشاءن اسلام گرديد، اما اخنلاف اين و آن از زمين تا آسمان بود.
رسول اكرم (ع ) به اظهار مسلمانى و بيان شهادتين و انجام بعضى از شعائر و ظواهر اسلامى ، به طور سطحى قناعت نمى كرد، بلكه براى مردم آن بلاد معلمان و مربيانى اعزام مى كرد تا ضمن آموزش كتاب خدا و حكمت و احكام دينى ، آنان را ارشاد و موعظه كنند.
اما از آن طرف ، فتوحات انجام شده در روزگار خلفا و امويان ، هيچ گونه تعليم و تربيت و آموزش و پرورشى را به همراه نداشت و كادرهاى ورزيده اى كه كه ماءموريتهاى آموزشى مهم را در قلمرو وسيع با ساكنان زياد انجام دهد، وجود نداشت . خلفا و فاتحان نيز به اين امر مهم و حياتى اهميت نمى دادند.
از تسليم شدگان تنها خواسته مى شد كه به يگانگى خدا و رسالت پيامبر اكرم (ع ) شهادت داده ، بعضى از تكاليف و شعائر اسلامى را به صورت ظاهرى و خالى از محتواى اعتقادى و بدون رسوخ در درون وجدان به جاى آورند؛ از اين روست كه مى بينيم در بعضى از كتابهاى تاريخ آمده است : بسيارى از مناطق توسط سپاهيان مسلمان فتح مى شد، اما پس از زمان اندكى به كفر و عصيان بر مى گشتند و براى بار دوم توسط مسلمين گشوده مى شد.
پيامبر اكرم (ع ) از سوى خداوند ماءمور بود كه از مردم ، هم اسلام بخواهد و هم ايمان :
(( قالت الاعراب آمنا قل تومنوا ولكن قولوا اسلمنا، و لما يدخل الايمان فى قلوبكم . ))
خلفا و كشورگشايان مسلمان فقط ظاهر مسلمانى را از مردم مى خواستند و بس ؛ ما اين سهل انگارى را در ميان قريش و ديگران به عيان مى بينيم ، حتى بسيارى از صحابه رسول خدا (ع ) نيز همين روش را در پيش گرفته بودند.
موسى بن يسار گويد:
((اصحاب رسول خدا (ع ) بيانگردهاى خشنى بودند ؛ ما ايرانيان كه آمديم ، دين اسلام را خالص گردانديم .))
بدين ترتيب مردمى كه سرزمينشان پس از رسول اكرم (ص ) فتح شد، بر همان آداب و رسوم و مفاهيم جاهلى حاكم بر حركات و سكنات و روابط و مناسبات اجتماعى خود به طور عام باقى ماندند، و اسلام به در جايشان جاى گرفت و نه در ضميرشان ريشه دوانيد، چه رسد به اين كه در اسلام ذوب شوند و اسلام بر آنان حكمفرما باشد و در ميانشان حركت ايجاد كند. آثار و عواقب طولانى اين پديده ، بسيار تاءسف آور بود، زيرا در نظر آنانى كه از آن بهره بردارى مى كردند و از اسلام جز اسمى و از دين جز رسمى سراغ نداشتند، اين آداب و رسوم و مفاهيم جاهلى و انحرافات و روابط و مناسبات قبيله اى و طمع ورزيهاى شخصى و ديگر كارهاى غير انسانى كه به دنبال داشت اگر نگوييم به نظرشان بر گرفته از اسلام بود، بايد حداقل بگوييم كه آن را مخالفت و معارض اسلام نمى ديدند و در نظرشان هيچ گونه تضاد و تعارضى با هم نداشت ، و كار را به جائى رساندند كه اسلام به عنوان حافظ آن مطرح شد و اين مفاهيم و آداب و رسوم لباس اسلام به تن كرد و رنگ دين به خود گرفت ؛ از اين رو در پوشش اسلام و در زير چتر حمايتى آن در امن و امان به سر بردند.
اسلام در نفوس بسيارى از حاكمان و اعوان و انصارشان كه به خاطر مصاحبت پيامبر (ص ) و رؤ يت آن حضرت در ميان توره مردم مكان و منزلتى داشتند، چندان رسوخ نكرده بود و بر انحرافات ، مفاهيم و آداب و رسوم جاهليت باقى بودند و از مقام و موقعيت خود در راه تثبيت آن ها از هيچ كوششى فروگذار نكردند، حتى از راه جعل حديث و انتساب آن به رسول خدا (ص ) در اين راه كوشيدند. در تبعيض نژادى و برترى دادن عرب بر عجم و موارد ديگرى كه بدان اشارت رفت ، وضع به همين منوال بود.
خلاصه اين كه گسترش اسلام و نشر تعاليم عالى آن ، به هيچ وجه مورد اهتمام و كوشش زمامداران نبود.
هرگاه اسلام مردم ظاهرى و بدون بعد عقيدتى و عارى از هر گونه اصول و قواعد علمى و فرهنگى باشد و در روح و روان و عقل و وجدان انسان طورى جايگزين نشود كه به صورت يك محرك وجدانى و درونى درآيد، به تدريج متلاشى خواهد شد و در حركات و مواضع انسان اثرى از خود به جاى نخواهد گذاشت . از طرف ديگر، مردم به چنين اسلامى عادت خواهند كرد و اسلام به صورتى در نظرشان جلوه خواهد كرد كه هيچ منافاتى با انواع انحرافات و جنايات غير انسانى نداشته باشد. اگر نگوييم كه چنين اسلامى ، به كالبد شكافى هاى بسيار دقيق و عميقى نيازمند است كه خيلى از نيروها و امكانات را به تحليل برده و بخش عظيمى از آن را به هدر خواهد داد، حداقل بايد بگوييم : هدايت اين مردم به سوى اسلام اصيل در درازمدت ، كارى مشكل و طاقت فرسا خواهد بود، در حالى كه مى توانستند با پيروى و تاءسى از رسول خدا (ص ) و حركت در خط پيامبر عظيم الشاءن جلو بسيارى از اين مصائب و مشكلات را بگيرند و واقعه را قبل از وقوع علاج كنند.
از سوى ديگر، جنين جامعه اى از امنيت و مصونيت كافى برخوردار نخواهد بود، تا آن را از گزند حوادث و دستبرد اشرار و بيگانگان و حتى كسانى كه آن را وسيله اى براى انهدام و ضربه زدن به اسلام حقيقى قرار داده اند، نگهدارى كند.
اسلامى كه مانع رسيدن آنها به انحرافات و خواسته ها و اميال نفسانى مى شود. با مراجعه به تاريخ در مى يابيم كه اين مساءله خصوصا در زمان امويان و پس از آن تحقق يافت .
يك متن تاريخى درباره جامعه تاريخى عراق در عصر امام حسن (ع ) مى گويد:
((گروه هاى گوناگون از مردم با آن حضرت بودند. برخى از شيعيان او و پدرش ، برخى از خوارج كه هدفشان تنها جنگ با معاويه بود و مى خواستند از هر راهى شده با معاويه بجنگند و برخى از آنان مردمانى فتنه جو و حريص به غنيمت هاى جنگى كه دين و ايمانى نداشتند، برخى نيز افراد دو دل بودند كه عقيده و ايمان محكمى به آن حضرت نداشتند و برخى ديگر روى غيرت و عصبيت قومى و پيروى از سران قبائل خود به سوى اسلام آمده بودند و دين و ايمانى نداشتند.)) على رغم اينكه عراق نزديك ترين منطقه به مركز خلافت اسلامى بود، و على رغم اينكه از سوى هيات حاكمه نسبت به عراق كه مركز هدايت سپاهيان مسلمان براى فتح مناطق شرقى بود، عنايت خاصى مبذول مى شد، مى بينيم جامعه عراق در روزگار امام حسن (ع ) جنين وضعى داشت تا چه رسد به مناطق ديگر كه يا دور از مركز خلافت بود يا به دلايلى بد آنها اهميتى داده نمى شد.
در مورد اين جامعه ، در بحث خود درباره خوارج به طور مفصل صحبت كرده ايم . اميدواريم كه در آينده نزديك بتوانيم اين بحث را به پايان برسانيم ، ان شاء الله .
در متن فوق ، اين قسمت قابل ملاحظه است كه مى گويد: ((برخى از شيعيان او و پدرش بودند...((چرا كه ما معتقديم اين عده آن قدر زياد نبودند كه بتوان آنها را در برابر سايرين مذكور در اين نص قرار داد و به حدى نبودند كه بتوانند در مقابل آنان عرض اندام كنند.
((زيرا مردم در مورد على (ع ) اكراه داشتند و در دل شك و ترديد. دل به دنيا بسته بودند، افراد مخلص در ميانشان كم بودند، مردم بصره با او مخالف بوده و كينه اش را به دل داشتند. اكثر كوفيان و قاريان آن در مقابل او بودند و مردم شام و اكثر قريش هم از حضرت دل خوشى نداشتند.))
كسى از امام باقر (ع ) روايت كرده كه حضرت فرمود:
(( ((كان على بن ابى طالب عند كم بالعراق ، يقاتل عدوه و معه اصحابه و ما كان منهم خمسون رجلا يعرفونه حق معرفته و حق معرفه امامته ؛))
على ابن ابى طالب با شما در عراق بود. با اصحاب خود عليه دشمنش ‍ مى جنگيد، منتها در ميان آنها پنجاه نفر كه حق حضرت و امامتش را چنان كه بايد بشناسند، يافت نمى شد.))
در جنگ صفين على (ع ) به عدى بن حاتم فرمود:
((پيش بيا! عدى آن قدر نزديك شد كه گوشش در مقابل بينى على (ع ) قرار گرفت .
حضرت فرمود: واى بر تو، عموم كسانى كه امروز با من هستند، بر من عصيان مى ورزند و نافرمانى ام مى كنند، اما معاويه در ميان كسانى است كه از او اطاعت مى كنند و فرمان مى برند.))
از طرفى در آن زمان ، رفتار حكام با مردم عموما اسلامى نبود. نگاهى گذرا به چگونگى برخورد آنان با مردم براى تبيين اين وضعيت كافى است . به عنوان نمونه به مطلب زير توجه فرماييد:
((اهالى افريقا نسبت به ساير ممالك ، بسيار مطيع و آرام و فرمانبردار بودند، تا اين كه در زمان هشام بن عبدالملك اعيان و مبلغان عراقى در افريقا رخنه كردند. آنها با مشورت و تبليغ عراقيان دست به عصيان زدند و پراكنده شدند كه تا به امروز (زمان مؤ لف ) اين وضعيت ادامه دارد. آنها مى گفتند: به سبب جرم و جنايت عمال هرگز با اولياى امور خود مخالفت نمى كنيم . مبلغان عراقى به آنها گفتند: بايد آنها را امتحان كنيم .
عده اى حدود بيست و چند مرد به نمايندگى از مردم افريقا، به ديدار هشام آمدند.
اما به آنها اجازه ملاقات داده نشد. ناگزير بر ((ابريش )) وارد شدند و به او گفتند: به اميرالمؤ منين بگو كه امير ما با لشكرى كه او ما و سربازان خود تشكيل داده به جنگ مى رود، چون غنايمى به دست مى آوريم ما را محروم كرده ، آن را به لشكر خاص خود اختصاص مى دهد. آن گاه مى گويد: شما در اين حرمان بيشتر ثواب مى بريد،و چون بخواهيم يك شهر و قلعه را فتح كنيم ، او ما را بر سايران مقدم مى دارد كه سپر لشكر او شويم . آن گاه مى گويد: اجر و ثواب شما در اين جان فشانى بيشتر است . از اين گذشته ، لشكريان شكم گوسفندان را زنده زنده مى شكافند و بره ها را از شكم آنها بيرون آورده ، و پوست مى كنند و مى گويند: از اين پوست براى خليفه پوستين تهيه مى كنيم . براى يك پوست هزار ميش را مى كشند و ما اين كارها را تحمل مى كنيم .سپس آنان ما را دچار گرفتارى ديگرى كردند و آن ، اين كه هر دوشيزه زيبائى را از ميان ما مى ربودند. ما پس از اين ظلم و تجاوز اعتراض كرده و گفتيم : ما در كتاب خدا و سنت رسول خدا (ص ) نديده ايم كه چنين امرى جايز باشد. ما هم مسلمان هستيم . اكنون آمده ايم بدانيم آيا اين كارها به دستور امير المؤ منين انجام مى گيرد يا نه .
آنها مدتى در آنجا بدون نتيجه اقامت كردند، تا اين كه زاد و راحله آنان تمام شد و نااميد شدند. آن گاه صورتى از اسامى خود را نوشته به وزرا دادند و گفتند: اگر اميرالمؤ منين راجع به ما پرسيدند، خبر دهيد كه ما از افريقا آمديم و ناميد بر گشتيم .
آن گاه به سوى افريقا رهسپار شدند. اول كارى كه كردند، عامل هشام را كشتند و پرچم تمرد و عصيان بر افراشتند و بر افريقا مستولى شدند. خبر شورش به هشام رسيد. وضع و حال نمايندگان را پرسيد. اسامى را به او دادند، دانست كه اين عده همان كسانى هستند كه بر ضد او قيام كرده اند.))
يك متن تاريخى ديگر مى گويد:
((قتيبه بن مسلم بر اهل طالقان وارد شد. عده زيادى از مردم آن جا را كشت ، كه در تاريخ نظير آن شنيده نشده بود. در مسافت چهار فرسنگ از دو طرف ، چوب هاى دار نصب كرده ، عده بسيارى را در دو جانب جاده به دار كشيدند كه همه به يك نسق به هم پيوسته بودند.))
يكى از فرماندهان در فتح گرگان ، به اهالى شهر امان داد، به شرط اين كه حتى يك تن از آنها كشته نشود. اما حصار كه گشود، به جز يك تن ، تمام آن ها را كشت .
فرمانده ديگرى با اهالى قنسرين مصالحه كرد. يكى از شرايط صلح اين بود كه قلعه و ديوار شهر را ويران كند و چنين هم كرد.
والى خراسان از اهل ذمه سمرقند و ماوراءالنهر خواست كه اسلام آورند و گفت : در صورتى كه مسلمان شوند و دعوتش را بپذيرند و اسلام آوردند، اما وى از آنان مطالبه جزيه كرد؛آنان نيز اعلان جنگ كردند و با وى به نبرد پرداختند.
هنگامى كه عقبه بن نافع ، والى معاويه بن ابى سفيان ، به افريقا وارد شد، مردم را از دم شمشير گذراند، زيرا وقتى اميرى وارد مى شد، از وى اطاعت مى كردند و بعضى هم اظهار اسلام مى نمودند، اما همين كه امير از آن جابر مى گشت ، پيمان مى شكستند و از اسلام بر مى گشتند.
ابن اثير مى گويد:
((چون ايرانيان هجوم اعراب و غارت آنها را در سودا ديدند، به رستم و فيروزان كه هر دو از فرمانروايان ايرانى بودند گفتند: اختلاف و كشمكش ‍ شما دو سردار به جايى رسيده كه ايرانيان را تباه و ايرانيان را خوار نمودند.))
امثال اين مطالب اينقدر زياد است كه مجال تتبع و استقصاى آن نيست . به همين خاطر بود كه مقاومت مردم در سرزمينهاى فتح شده شديدتر شد و بسيارى از آنان پيمان شكستند، به نحوى كه مسلمين مجبور شدند بسيارى از مناطق را بيش از يك بار فتح كنند. (در گذشته اشاره اى به اين مطلب داشتيم ).
2. آثار فتوحات بر فاتحان  
سياستهاى تبعيض در سهميه بندى بيت المال و برترى بخشيدن عرب بر عجم و اقامت اجبارى بزرگان صحابه در مدينه و سپردن پستهاى مهم و فرماندهى سپاهيان به گروهى خالص ، غالبا بر اساس مقررات و معيارهاى اسلامى نبود، بلكه معيار اصلى اين بود: برخوردارى از حمايت هياءت حاكمه ، يا ملاقات پيامبر عليه السلام در برهه اى كوتاه و بالاخره قريشى بودن .
همين سياست ها بود كه از اين ملت پيروز، ملت مغرور و خودپسندى به وجود آورد كه حد و مرزى براى خود نمى شناخت و طبقه اى از ثروتمندان به وجود آورد كه مال و ثروت منكوبشان كرد و نعمت هاى فراوان مسرورشان ساخت و در اين راه هيچ گونه مانع و رادعى از طرف دين و وجدان سد راهشان نبود. اكثر آنان از فرزندان و اعضاى هياءت حاكمه و خويشان و نزديكان و به ويژه از قريش بودند. امت مسلمان هر جنايتى از اينان ديد. توسط همين ها بود كه اسلام به ورطه هلاك افتاد.
آرى ، مناصب ، مقهورشان ساخت و فتوحات به لحاظ غنايم و اسيرانى كه به همراه داشت و موجب گسترش و نفوذشان گرديد، دهانشان را آب انداخت . هر يك به خود غره شد و ديگران را كوچك شمرد، خود را بزرگ ديد و تكبر پيشه كرد. چه با واقعيات موجود، براساس تفكر جاهليت برخورد مى كردند كه قبيله با اساس هر چيزى مى دانست به امت بهائى نمى دادند. از طرفى فرد را مقياس هر چيز و منشاء تمامى برخوردها و مناسبات و تمامى مواضع و تحريكات خود مى دانست ، نه گروه را آنان شديدا به تقويت و تثبيت سلطنت و حكومت خود همت گمارند و با پول و رشوه ، و وعده پست و مقام ، انصار را در اطراف خود جمع كردند ؛ سپس با ازدواجهاى قبيله اى سعى نمودند خود را با سران قبائل و طوايف قدرتمند نزديك كنند. براى نيل به اهداف مورد نظر، سياستهاى ديگرى نيز در پيش ‍ گرفتند كه در بسيارى از اوقات ، خشونت و ارعاب ، و قتل و كشتار، تنها يكى از آن ها بود، همچنين به گسترش نفوذ و حكومت خود (در مناطق مختلف ) به اين اعتبار كه در درجه اول ، ملك شخصى و قبيله اى آنان است ، ادامه دادند.
اگر ابوبكر و عمر نمى دانستند كه خليفه اند يا پادشاه ، معاويه ، پسر ابوسفيان ، خود را پادشاه بالفعل ناميد. عده ديگرى نيز خود را پادشاه مى دانستند. عمر هم خود را در بعضى از مناسبت ها پادشاه مى خواند.
معاويه و امويان - و حتى بسيارى از مردم - آنان را ملوك قيصرى مى دانستند و داشت و به تقويت آن كمك مى كرد ؛ از اين رو اگر تشخيص ‍ مى دادند كه روزى مانع آنان از رسيدن به آمال و آرزوها و اهدافشان خواهد شد، آن را در هم كوبيده از ريشه نابود مى كردند.
پس استفاده كنندگان اصلى فتوحات - خصوصا در درازمدت - همين قشر خاص بودند و هم اينان بودند كه اشياى نفيس را ربودند و زمين هاى بزرگ و طلا و غنائم خالصى را براى خود برداشتند، و نيز زنان زيبا - زنانى را كه به عنوان اسير و كنيز به اسارت در آورده بودند - مختص خود مى دانستند. در روزگار خلفاى سه گانه ، ثروت اينان به ارقام افسانه اى رسيده بود. متون تاريخى ، اين مطلب را تاييد مى كند. در زمان حكومت امويان ، اين ارقام افرايش يافت و چند برابر شد. حكومت اموى حد و مرزى براى خود قائل نشد. اين حكومت اشرافى ، دين و ايمان چندانى نداشت . خالد قسرى ، حقوق سالانه اش به بيست ميليون درهم مى رسيد. اين در حالى بود كه اموال اختلاسى وى از صد ميليون تجاوز مى كرد.
مى بينيم عمربن خطاب كه گفته مى شود از زاهدين مردم بود و حتى مى گويند: چون از دنيا رفت ، مالى از خود بر جاى نگذاشت ، آن طور كه بعضى از نصوص بيان مى كند، از بيت المال ارتزاق مى كرد و بر خود بسيار سخت مى گرفت ، زمانى دچار مخمصه و گرفتارى شديدى شد. با يارانش ‍ در اين باره مشورت كرد، آنان راى دادند كه به اندازه قوت خود از بيت المال بخورد.
همين عمر كه اين چنين درباره اش گفته مى شود، جهل هزار درهم صداق و مهريه يكى از همسرانش كرد، و به يكى از دامادهايش كه از مكه بر او وارد شده بود، ده هزار درهم از اصل مال خود هبه كرد.
مى گويند: يكى از فرزندان عمر، سهم الارث خود را به عبدالله بن عمر، به صدهزار درهم فروخت .
مويد اين مطلب ، گفته ابويوسف است كه مى گويد:
((عمر چهار هزار اسب نشان دار در راه خدا داشت . به هر كس كه سهمش ‍ اندك بود يا نيازى داشت ، يكى از آن ها را مى داد و به او گوشزد مى كرد كه اگر آن را خسته كنى يا علف و آب ندهى تا لاغر شود، ضامن هستى ، اما اگر با آن به جهاد رفتى و زخمى برداشت با تو خود آن را زخمى كردى ، بر عهده تو چيزى نيست .))
چنان كه به نظر مى آيد، اين اسب ها از آن خود عمر بود. وى اين عمل را به قصد نزديكى به خدا انجام مى داد و اگر درست باشد كه ارث يكى از فرزندان او صدهزار درهم بود، اين هم بعيد نمى نمايد .
اين در زمانى بود كه بسيارى از مردم در سخت ترين شرايطى كه يك انسان مى تواند زندگى كند، روزگار مى گذراندند و بسيارى از آنان تنها دو تكه پارچه داشتند كه با يكى عورت و با ديگرى عقبشان را مى پوشاندند.
شايد به همين خاطر و براى دفاع از جنبه زاهد مآبانه خليفه است كه حسن بصرى تلاش دارد تا خليفه دوم در اين باره دفاع كند. وى ضمن تكذيب كسى كه مى گفت : ((عمر به ثلث مالش - چهل هزار - وصيت كرد))، كوشيد تا آن را جنين توجيه نمايد:
((به خدا سوگند چنين نيست ! مال عمر كمتر از اين بود كه ثلث آن چهل هزار باشد. شايد وى به اين مال سفارش كرده و بازندگانش آن را اجازه داده اند.))
به هر حال مى توان شواهد و ادله فراوانى مبنى بر اهتمام شديد حكام و دار و دسته آن ها را در جمع آورى مال و ثروت و رسيدن به غنيمت - به حق يا به ناحق -، جمع آورى كرد. كافى است كه بدانيم : زياد، حكم غفارى را به خراسان فرستاد. حكم ، غنائم زيادى به دست آورد. زياد به او نوشت :
((امير مؤ منان مرقوم داشته است كه سفيد و سرخ را براى او انتخاب كنيم و ذره اى طلا و نقره بين مسلمانان تقسيم نمود.)) حكم از اجزاى اين فرمان سر باز زد و آن را در ميان مسلمين تقسيم نمود. معاويه كسى را فرستاد كه او را دست بند زد و به زندان انداخت ، تا اين كه با همان قيد و بندها جان داد و دفن گرديد. او مى گفت :
((همانا من مخاصم هستم .))
از زمان خليفه دوم آزار و اذيت مردم براى گرفتن خراج شروع شد.
همان طور كه ديدم اينان از اهل ذمه كه مسلمان مى شدند نيز خراج مى گرفتند و دليل مى آوردند كه خراج در حقيقت به منزله ماليات سرانه بندگان است و اسلام آوردن بنده ، ماليات را از وى ساقط نمى كند. عمربن عبدالعزيز اين سياست را ادامه نداد و ماليات فوق را از ميانى كه مسلمانان مى شدند نمى گرفت . عمر بن خطاب تلاش كرد تا از مردى كه اسلام آورده بود جزيه بگيرد. چه در نظر وى ، اين مرد مسلمان شده بود تا در پناه اسلام باشد. آن مرد در پاسخ عمر گفت : اسلام ، خودش پناه است . عمر نيز گفت : راست گفتى ، اسلام خودش پناه است .
داستان چند برابر كردن خراج نصاراى تغلب ، توسط عمر بن خطاب نيز معروف و مشهور است و نيازى به بيان ندارد.
خالد بن وليد در حالى كه لشكريان خويش را مخاطب ساخته بود و آنان را براى فتح سرزمين سواد تشويق مى كرد، چنين گفت :
((آيا نمى نگرند كه چگونه غلاف اين ديار همچون كوه بر روى هم قرار گرفته است ؟ به خدا سوگند! اگر جهاد در راه خدا و دعوت مردم به سوى او هم بر ما واجب و چيزى جز معاش زندگى بر ما لازم نبود، باز هم نظر ما اين بود كه با مردم اين سرزمين بجنگيم ، تا از ديگران نسبت به آن سزاوارتر باشيم و گرسنگى و فقر را براى كسانى واگذار كنيم كه در فقر و تنگدستى به سر مى برند و راهى را كه شما در پيش گرفته ايد و جهادى را كه شما انجام مى دهيد رها كرده اند.))
در فتح ((شاهرتا)) بعضى از بزرگان مسلمان به اهالى شهر امان مى دادند، اما مسلمانان از اين امر نا خشنود بودند، تا اين كه مساله را با عمر بن خطاب در ميان گذاشتند. عمر نوشت : ((برده مسلمانان از مسلمانان است و امان او امان آنها.))
راوى مى گويد: ((با اين بيان عمر، غنايمى كه بر آن اشراف پيدا كرده بوديم ، از دست داديم .))
يكى از شعرا در هنگام مرگ مهلب سرود: