انگیزه ها و حکمت ها در ازدواج رسول خدا (ص)

دیدگاه اهل سنت

برخی از مفسران اهل سنت اعتقاد دارند که به قرینه ی جمله های قبل و بعد که درباره ی همسران پیامبر اسلام (ص) است، این آیه تنها شامل همسران پیامبر (ص) می شود. اینان در تأیید این نظر، به روایتی از ابن عباس که عکرمه، مقاتل، ابن جبیر و ابن سائب آن را نقل کرده اند، استناد جسته اند و می نویسند: عکرمه در بازار فریاد می زد که اهل بیت پیامبر (ص) فقط همسران او هستند و من با هر کس که منکر این مسئله است، مباهله می کنم.^[۴۴]

برخی از مفسران اهل سنت و همه ی مفسران شیعه این نظر را مورد نقد قرار داده و گفته اند: اگر منظور از اهل بیت در این آیه فقط همسران پیامبر (ص) بود، مناسب بود که مانند عبارات قبل و بعد که خطاب به آنان به صورت جمع مؤنث است، در این آیه هم خداوند می فرمود: «انما یرید الله لیذهب عنکن الرجس اهل البیت و یطهرکن تطهیراً» در حالی که چنین نیست و خطاب در این آیه به صورت جمع مذکر (عنکم و یطهرکم) است و این نشان می دهد که دید گاه این گروه صحیح نیست.

اما استناد آنان به روایت نیز مورد تردید قرار گرفته است. از جمله ابوحیان غرناطی – که خود از اهل سنت است – می گوید: انتساب روایت به ابن عباس درست نیست. ابن کثیر نیز گفته است که اگر منظور از این روایت، آن باشد که شأن نزول آیه ی تطهیر، زنان پیامبرند، این سخن صحیح است، اما اگر منظور این است که مراد و مصداق آیه زنان پیامبر (ص) باشند و نه دیگران این سخن صحت ندارد، زیرا روایات فراوانی این نظر را رد می کند^[۴۵].

البته، همان طور که اشاره کردیم سخن ابن کثیر – در این که شأن نزول آیه ی تطهیر زنان پیامبرند -، هم صحیح نیست؛زیرا که اولاً: این نظر مخالف سیاق آیات است.  ثانیاً: مخالف روایاتی است که خود به آنها اذعان نموده است.

گروه دیگری از مفسران اهل سنت، معتقدند که منظور از اهل بیت در آیه، همسران پیامبر (ص) و علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) هستند.^[۴۶] گفتنی است که طرفداران این نظریه برای تأیید دیدگاه خود، به هیچ روایتی استناد نکرده اند.

بعضی از مفسران می گویند: ظاهراً آیه عام است و شامل همه ی خاندان پیامبر (ص) اعم از همسران و فرزندشان، نزدیکان، حتی غلامان و کنیزان پیامبر (ص) می گردد. ثعلبی می گوید: آیه ی تطهیر همه ی بنی هاشم یا مؤمنان بنی هاشم را نیز در بر می گیرد.^[۴۷] این نظریه نیز مبتنی بر هیچ روایتی نیست.

گروهی از مفسران اشاره کردند که شاید منظور از اهل بیت کسانی باشند که صدقه بر آنان حرام است. این نظریه بر حدیثی از زید بن ارقم مستند است که از او پرسیده شد، اهل بیت پیامبر (ص) چه کسانی هستند. آیا زنان پیامبر (ص) نیز جزو آنان به شمار می روند؟ زید گفت: زنان نیز جزو اهل بیت اند، اما اهل بیت پیامبر (ص) کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است؛ یعنی آل علی (ع)، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس.^[۴۸]به گفته ابوالفتوح رازی، این نظر، قولی شاذ و نادر است و مستندی ندارد.

دیدگاه شیعه

همه ی مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت – به استناد شواهد و قراین و روایات فراوانی از: پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و دیگر امامان (ع) و نیز ام سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، ابن عباس و دیگر اصحاب، اعتقاد راسخ دارند که آیه ی تطهیر در شأن اصحاب کساء؛ یعنی حضرت محمد (ص)، علی ، فاطمه، حسن و حسین (ع) نازل شده است و منظور از اهل بیت، آنانند. و همسران در این معنی داخل نیستند هر چند از احترام متناسب با شان خود برخوردارند. این روایات برچند دسته اند که بخشی از آنها را از نظر می‏گذرانیم :

الف : روایاتی که از خود همسران پیامبر (ص) نقل شده

 روایاتی از همسران پیامبر نقل شده که وقتی پیامبر (ص) سخن از این آیه شریفه می‏گفت ، ما از او سؤال کردیم که جزء آن هستیم فرمود : شما خوبید اما مشمول این آیه نیستید ! از آن جمله روایتی است که ثعلبی در تفسیر خود از ام سلمه نقل کرده که پیامبر (ص) در خانه خود بود که فاطمه (ع) پارچه ای نزد آن حضرت آورد ، پیامبر(ص) فرمود : همسر و دو فرزندانت‏حسن و حسین را صدا کن، آنها را آورد، سپس غذا خوردند بعد پیامبر (ص) عبایى بر آنها افکند و گفت:اللهم هؤلاء أهل بیتی و عترتى فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا: ” خداوندا اینها خاندان منند، پلیدى را از آنها دور کن، و از هر آلودگى پاکشان گردان” و در اینجا آیه” إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ” نازل شد … من گفتم آیا من هم با شما هستم اى رسول خدا!، فرمود:” انک الى خیر” ” تو بر خیر و نیکى هستى” (اما در زمره این گروه نیستى)^[۴۹].

 و نیز ثعلبی خود از عایشه چنین نقل می‏کند: هنگامی که از او در باره جنگ جمل و دخالت او در آن جنگ ویرانگر سؤال کردند (با تاسف ) گفت: این یک تقدیر الهی بود ! ، و هنگامی که در باره علی (علیه‏السلام) از او سؤال کردند چنین گفت: آیا از من در باره کسی سؤال می‏کنی که محبوبترین مردم نزد پیامبر (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) بود ، و از کسی می‏پرسی که همسر محبوبترین مردم نزد رسولخدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) بود ، من با چشم خود ، علی و فاطمه و حسن و حسین را دیدم که پیامبر (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) آنها را در زیر لباسی جمع کرده بود و فرمود : خداوندا ! اینها خاندان منند و حامیان من ، رجس را از آنها ببر و از آلودگیها پاکشان فرما ، من عرض کردم ای رسول خدا آیا من هم از آنها هستم ؟ فرمود : دور باش، تو بر خیر و نیکی هستی (اما جزء این جمع نمی‏باشی^[۵۰]. این گونه روایات با صراحت می‏گوید که همسران پیامبر (ص) جزء عنوان اهلبیت (ع) در این آیه نیستند .

ب: روایاتی که در مورد اهل کساء وارد شده

 روایات بسیار فراوانی در مورد حدیث کساء به طور اجمال وارد شده که از همه آنها استفاده می‏شود ، پیامبر (ع)، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را فرا خواند – و یا به خدمت او آمدند – پیامبر (ص) عبائی بر آنها افکند ، و گفت : خداوندا ! اینها خاندان منند ، رجس و آلودگی را از آنها دور کن ، در این هنگام آیه انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس نازل گردید .

دانشمند معروف حاکم حسکانی نیشابوری در شواهد التنزیل این روایات را به طرق متعدد از راویان مختلفی گرد آوری کرده است^[۵۱].

در اینجا این سؤال جلب توجه می‏کند که هدف از جمع کردن آنها در زیر کساء چه بوده ؟ گویا پیامبر (ص) می‏خواسته است کاملا آنها را مشخص کند و بگوید آیه فوق، تنها در باره این گروه است، مبادا کسی مخاطب را در این آیه تمام بیوتات پیامبر (ص) و همه کسانی که جزء خاندان او هستند بداند.

حتی در بعضی از روایات آمده است که پیامبر (ص) سه بار این جمله را تکرار کرد: خداوندا اهلبیت من اینها هستند پلیدی را از آنها دور کن”^[۵۲].

ج: روایات در مورد حضرت فاطمه

در روایات فراوان دیگری می‏خوانیم : بعد از نزول آیه فوق ، پیامبر (ص) مدت شش ماه، هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه فاطمه (ع) مى‏گذشت صدا مى‏زد:” هنگام نماز است اى اهل بیت!، خداوند مى‏خواهد پلیدى را از شما اهل بیت دور کند و شما را پاک سازد”. این حدیث را” حاکم حسکانى” از” انس بن مالک” نقل کرده است ^[۵۳]

در روایت دیگری که از ابو سعید خدری از پیامبر (ص) نقل شده می‏خوانیم : پیامبر این برنامه را تا هشت‏یا نه ماه ادامه داد.^[۵۴]حدیث فوق را ابن عباس نیز از پیامبر (ص) نقل کرده است.^[۵۵]

این نکته قابل توجه است که تکرار این مساله در مدت شش یا هشت‏یا نه ماه به طور مداوم در کنار خانه فاطمه (ع) برای این است که مطلب را کاملا مشخص کند تا در آینده تردیدی برای هیچکس باقی نماند که این آیه تنها در شان این گروه نازل شده است ‏به خصوص اینکه تنها خانه‏ای که در ورودی آن به مسجد پیامبر (ص) باز می‏شد (بعد از آنکه دستور داد درهای خانه‏های دیگران به سوی مسجد بسته شود) در خانه فاطمه(ع) بود و طبعا همیشه جمعی از مردم به هنگام نماز این سخن را در آنجا از پیامبر(ص) می‏شنیدند.

با اینحال جای تعجب است که بعضی از مفسران اصرار دارند که آیه مفهوم عامی دارد و همسران پیامبر (ص) نیز در آن وارد هستند ، هر چند اکثریت علمای اسلام اعم از شیعه و اهل سنت آن را محدود به این پنج تن می‏دانند .

قابل توجه اینکه عایشه همسر پیامبر (ص) که طبق گواهی روایات اسلامی در بازگو کردن فضائل خود و ریزه‏کاری های ارتباطش با پیامبر(ص) چیزی فروگذار نمی‏کرد اگر این آیه شامل او می‏شد قطعا در لابلای سخنانش به مناسبت هایى از آن سخن مى‏گفت در حالى که هرگز چنین چیزى از او نقل نشده است.

د: روایات ابوسعید خدری

روایات متعددی از ابو سعید خدری صحابی معروف نقل شده که با صراحت گواهی می‏دهد این آیه تنها در باره همان پنج تن نازل شده است.^[۵۶]این روایات به قدری زیاد است که بعضی از محققین آن را متواتر می‏دانند .

از مجموع آنچه گفتیم چنین نتیجه می‏گیریم که منابع و راویان احادیثی که دلالت ‏بر انحصار آیه به پنج تن می‏کند به قدری زیاد است که جای تردید در آن باقی نمی‏گذارد تا آنجا که در شرح احقاق الحق بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آوری شده ، و منابع شیعه در این زمینه از هزار هم می‏گذرد^[۵۷] نویسنده کتاب شواهد التنزیل که از علمای معروف برادران اهل سنت است‏بیش از ۱۳۰ حدیث در این زمینه نقل کرده است^{[۵۸] .}

از همه اینها گذشته پاره‏ای از همسران پیامبر (ص) در طول زندگی خود به کارهائی دست زدند که هرگز با مقام معصوم بودن سازگار نیست ، مانند ماجرای جنگ جمل که قیامی بود بر ضد امام وقت که سبب خونریزی فراوانی گردید و به گفته بعضی از مورخان تعداد کشتگان این جنگ به هفده هزار نفر بالغ می‏شد .بدون شک این ماجرا به هیچوجه قابل توجیه نیست و حتی می‏بینیم که خود عایشه نیز بعد از این حادثه ، اظهار ندامت می‏کند .

همچنین عیبجوئی کردن عایشه از حضرت خدیجه(س) که از بزرگترین و فداکارترین و با فضیلت ترین زنان اسلام است در تاریخ اسلام مشهور است ، این سخنان عایشه به قدری بر پیامبر (ص) ناگوار آمد که از شدت غضب مو بر تنش راست‏شد و فرمود : به خدا سوگند که هرگز همسری بهتر از او نداشتم ، او زمانی ایمان آورد که مردم کافر بودند و زمانی اموالش را در اختیار من گذاشت که مردم همه از من بریده بودند ! .^[۵۹]