مسجدی از گردنبند الماس

مسجد گوهرشاد مشهد وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با 2850 مترمربع مساحت از نظر قدمت کهن‌ترین صحنی است که در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) احداث شده و به رواق‌های دارالسیاده و دار‌الحفاظ متصل است.

اهمیت دوره تیموریان در تاریخ ایران بیشتر در تحولات فکری، مذهبی و فرهنگی نهفته است که در این روزگار شکل گرفت. کوچ دادن هنرمندان و صنعتگران و به ویژه معماران در این دوران از سایر مناطق ایران، به خراسان و ماوراءالنهر باعث تحول سبک هنر و معماری در خراسان پس از یک دوره فترت گردید. این کوچ هنرمندان در دوره تیمور با توسل به زور انجام شد، ولی به روزگار فرمانروایی شاهرخ و دیگر امرای تیموری مرکزیت یافتن خراسان و ماوراءالنهر به لحاظ فرهنگی و اقتصادی، باعث کوچ خودخواسته هنرمندان به این منطقه گردید. 

هرچند روزگاری تیمور گورکانی از کشته‌ها، پشته می‌ساخت، اما فرزند او، شاهرخ، در مدت 43 سال حکومت خود، نظم و آرامش را گسترد و تا آدمی هست و تاریخ به یاد می‌آورد، از او به عنوان فردی دوستدار علم و هنر نام می‌برند. این ویژگی فقط مخصوص او نبود و همسر و فرزندانش نیز در هنرپروری مشهور زمانه خود و بعد از خود شدند. در این میان نمی‌توان از نام پرآوازه گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری به آسانی گذشت؛ زنی فرهیخته که نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (ع) بنا شود. او این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساخت مسجد را از دارایی خود فراهم کرد. آن هم زمانی که تنها 32 سال داشت.

اسم گوهرشاد در دو جا با کاشی معرق نگاشته شده‌است: یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به دارالسیاده می‌رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر است. بایسنقر، فرزند گوهرشاد و شاهرخ، که توجه به هنر را از پدر و مادر خود به ارث برده بود، در خط ثلث، استاد بود و این کتیبه را در سن 20 سالگی نوشته است.

مسجد گوهرشاد که در سال 821ق به وسیله معماران غیر خراسانی به شکل چهار ایوانی ساخته شد، نشانه هایی از تحول در شیوه مرسوم مساجد سبک خراسانی را در خود دارد. 

وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9410 متر مربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفا1 از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس، از شرق با طول 30/109 متر به رواق در دست احداث امام خمینى قدس‏سره (صحن موزه سابق)(5) و از غرب با طول 10/107 متر به بست شیخ بهایى محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعى است به مساحت 2850 متر به طورى که 30/56 متر طول و 65/51 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمى و جدید در اماکن متبرکه رضوى است.

مسجد گوهرشاد در ضلع جنوبی هسته مرکزی حرم بنا شده است و وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با 2850 مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحنی است که در جنوب حرم مطهر امام رضا علیه السلام احداث شده و به رواق‌های دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.

این مسجد که قدمت آن به قرن نهم هجری بازمی‌گردد، به دست قوام الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد و بعد‌تر در اثر بلایای طبیعی و غیرطبیعی، آسیب‌هایی دید و مورد مرمت قرار گرفت. از جمله در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود و در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد. هم‌چنین در زمین لرزه سال 1084، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی شد. 

از مرمت‌های دیگر مسجد پس از گلوله‌باران روس‌ها در سال 1330 هجری قمری بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد منجر گردید که در سال 1339 هجری قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد مرمت شدند. گنبد ایوان مقصوره، در سال 1339هجری شمسی برای مرمت اساسی تخریب شد و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت‌‌ همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شد و در سال 1341هجری شمسی خاتمه یافت که در‌‌ همان زمان نیز سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش شد.

این مسجد از حیث بنا و کاشی‌کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار علیهم‌السلام است که با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.

گنبد مسجد گوهرشاد گنبد دو پوسته گسسته با پوشش بیرونی نار (پیازی) است.

پوسته بیرونی و داخلی حدود ده متر با هم فاصله دارند. فاصله دو پوسته به وسیله دیوارهایی که خشخاشی1 نامیده می شوند به یکدیگر متصل شده اند. گردنی (گریو) گنبد نسبت به دیگر گنبدهای روزگار تیموری از ارتفاع کمتری برخوردار است. در اینجا دنباله پوسته بیرونی گنبد از پاکار به داخل متمایل شده و بعد سوار خشخاشی و گردنی می شود که به آن آوگون می گویند. پوسته بیرونی گنبدهایی مانند مسجد گوهرشاد را آوگونه می نامند. پوسته داخلی گنبد به شکل عرقچین ساخته شده و گوشه سازی آن با سه کنجهای کشیده و کاربندی انجام شده است.

مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سردرهای مرتفع است که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا شده است.

بدیهی است که توجّه به محور قبله در مساجد به تأکید بر محراب منجر شده و برای این منظور در برخی از مساجد، سقف بالای فضای محراب را بلندتر از سایر بخشها ساختند و یا بر روی آن گنبدی قرار دادند. در مسجد گوهرشاد تأکید بر محور قبله با ایوانی بلندتر از ایوانهای دیگر که در پشت آن گنبدخانه قرار دارد انجام شده؛ بر فراز محراب نیز نیم گنبدی قرار دارد که با مقرنسهای گچی رنگین تزیین شده است.

در ایوان قبله بین ایوان گنبدخانه و تورفتگی نیم گنبدی پشت آن فضایی تقریبا پیوسته وجود دارد. گنبدخانه اندکی به عقب کشیده شده و پهنا و تورفتگی جلو محراب با ورودی ایوان یکسان است. 

بزرگ‌ترین آن‌ها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. این مهم‌ترین ایوانِ مسجد حدود 500 مترمربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از مهم‌ترین ایوان‌های مسجدهای ایرانی است که هنرهای گوناگون در آن به کار رفته است. کتیبه بایسنقر در این ایوان است که تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در آن نوشته شده است. محراب مسجد در میانِ ایوان جای دارد که یک‌پارچه از سنگ مرمر ساخته شده و کتیبه‌ای در میان مقرنس کاری‌های آن نیز وجود دارد. هم‌چنین گنبد مسجد بر بالای این ایوان است. این گنبد 41 متر بلندی دارد و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع 43 متر ساخته شده و دارای کتیبه‌هایی است. این مناره‌ها از روی زمین شروع می‌شوند و پیوسته به ایوان مقصوره بالا می‌روند و به شکل گلدسته در می‌آیند.

در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت کاری از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320 هجری شمسی به وسیله حیدر نیکنام گلپایگانی مرمت گردیده است.

گوهرشاد که نام خود را با این بنا در دل تاریخ، جاودانه کرد، در سن 81 سالگی و بر اثر وسوسه جمعی به دستور میرزا سلطان ابوسعید تیموری، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسید و پیکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد. بعد‌ها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد. 

پی نوشت:

1- خشخاشی: دیوارهایی که به صورت تیغه ای بین دو پوسته گنبد برای استحکام بخشی و اتصال دو پوسته گنبد یه یکدیگر ساخته می شود.