قبل از دعا بگو: «یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین»
امام صادق علیه السلام فرمود: همانا براى خداوند فرشتهاى است كه به او اسماعیل مىگویند و او در آسمان دنیا ساكن است هرگاه بنده هفت‌بار بگوید یا ارحم الراحمین، اسماعیل مىگوید: خداوند كه ارحم الراحمین است صدایت را شنید حاجتت را از او بخواه.
همه‌ی انسانها، ذاتاً محتاج و نیازمندند اگرچه آنقدر مال داشته باشند که نتوانند حساب کنند.
آفریننده‌ی انسانها هم؛ که از حال آنها با خبر است فرمود: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید [فاطر/15] اى مردم! این شمایید كه به خداوند نیاز دارید و (تنها) خداوند، بىنیاز و ستوده است».
همانطور که در این آیه‌ی کریمه فرمود، نیاز همه به خداوند است و هر چه غیر خداست بنده‌ای بیش نیست؛ چون در آیه‌ای دیگر فرمود: «إِنَّ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجیبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقین[اعراف/194] آنهایى را كه غیر از خدا مىخوانید، بندگانى همچون خود شما هستند آنها را بخوانید، و اگر راست مىگویید باید به شما پاسخ دهند(و تقاضایتان را برآورند!)».
چاره‌ساز بیچارگان!
پس تنها خداست که نیازها را برآورده می‌کند و بیچارگان را چاره‌ساز است (در قرآن کریم می‌فرماید: «أَمَّن یجُِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یَكْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَ ءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِیلًا مَّا تَذَكَّرُون [نمل/62] (آیا آن شریكانی که برای خداوند قرار می‌دهید؛ بهترند) یا كسى كه (دعاى) شخص گرفتار را هنگامى كه او را مىخواند، پاسخ مىدهد و آسیب و گرفتاریش را برطرف مىسازد، و شما را جانشینان (روى) زمین قرار مىدهد؟ آیا با خداى یكتا معبودى هست؟ بسیار اندک متذكّر مىشوید!»).
و این یک احساس فطری است که وقتی همه‌ی درهای عالم به روى انسان بسته مى‌شود و از هر نظر درمانده و مضطر مى‌شود، تنها كسى كه مىتواند قفل مشكلات را بگشاید، و درهاى رحمت به روى انسانهای درمانده بگشاید، تنها ذات پاك خداست و نه غیر او [1].
و اگر دعایی مستجاب نشود؛ یا در حقیقت دعا نیست، چون دعا به معناى طلب خیر است و بسیارى از خواستههاى ما شرّ است نه خیر؛ یا مشابه آن مستجاب مى‌شود و یا اثر دعا در آیندهى خود انسان یا خانواده و نسل او یا در قیامت نتیجه مىدهد و فورى مستجاب نمىشود
توجه به نیازمند بودن انسان
اگر به این نیاز، همیشه توجه داشته باشیم دو اثر مثبت، می‌تواند برای ما داشته باشد:
اول اینکه: گرفتار کبر و غرور نمی‌شویم و متوجه می‌شویم که هرچه در ظاهر داریم امانت خداوند نزد ماست و از خود چیزی نداریم و در هر حال به خداوند نیاز داریم.
و دوم اینکه: دست نیاز به غیر خداوند دراز نمی‌کنیم و طوق بندگی غیر خداوند را بر گردن نمی‌نهیم.[2]
گفتن «یا ارحم الراحمین» و فرشته‌ای به نام اسماعیل
بعد از روشن شدن اینکه انسان در هر حالی به خداوند، نیاز دارد، این می‌ماند که چطور، نیازهایش را از خداوند بخواهد؟
آداب و شرایط دعا، در روایات و کتابهای مختلف بیان شده است[3] و هرچه بتوانیم، این آداب و شرایط را رعایت کنیم به اجابت دعا نزدیکتر می‌شویم.
بعضی از اذکار، هم وقتی به این آداب و شرایط، ضمیمه شود، تأثیر دعا؛ بهتر می‌شود؛ مانند ذکر «یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ»، که در روایتی تأثیر گفتن این ذکر، قبل از دعا را بیان كرده است:
امام صادق(علیه السلام) در این مورد می‌فرمایند: «إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً یُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِیلُ سَاكِنٌ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِذَا قَالَ الْعَبْدُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ سَبْعَ مَرَّاتٍ قَالَ إِسْمَاعِیلُ قَدْ سَمِعَ اللَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ(سَلْ حَاجَتَكَ) [4] همانا براى خداوند فرشتهاى است كه به او اسماعیل مىگویند و او در آسمان دنیا ساكن است هرگاه بنده هفت‌بار بگوید یا ارحم الراحمین، اسماعیل مىگوید: خداوند كه ارحم الراحمین است صدایت را شنید حاجتت را از او بخواه».
و در روایتی دیگر؛ آن حضرت فرمود: «كَانَ أَبِی إِذَا لَجَّتْ بِهِ الحَاجَةُ یَسْجُدُ مِنْ غَیْرِ صَلاةٍ وَ لَا رُكُوعٍ ثُمَّ یَقُولُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ ثُمَّ قَالَ مَا قَالَهَا أَحَدٌ إِلَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالی هَا أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ سَلْ حَاجَتَكَ [5] وقتی حاجتى پدرم را در فشار می‌گذاشت بدون نماز و ركوع سجده میكرد سپس هفت‌بار می‌گفت: «یا ارحم الرّاحمین» سپس حاجتش را از خدا مىخواست، سپس فرمود: هیچ كس هفت‌بار این سخن را نمىگوید مگر این كه خداوند بلند مرتبه مىفرماید: بله منم ارحم الرّاحمین حاجتت را بخواه».
همانا براى خداوند فرشتهاى است كه به او اسماعیل مىگویند و او در آسمان دنیا ساكن است هرگاه بنده هفت‌بار بگوید یا ارحم الراحمین، اسماعیل مىگوید: خداوند كه ارحم الراحمین است صدایت را شنید حاجتت را از او بخواه»
اذکاری که هنگام دعا سفارش شده
همچنین امام صادق(علیه السلام) فرمود: «مَنْ قَالَ: یَا رَبِّ یَا رَبِّ، حَتَى یَنْقَطِعَ نَفَسُهُ قیلَ لَهُُ: لَبَّیْكَ، مَا حَاجَتُكَ؟ [6] کسی که بگوید: یَا رَبِّ یَا رَبِّ، تا نفسش قطع شود به او گفته می‌شود: لَبَّیْكَ، حاجتت چیست؟»
و از امام صادق(علیه السلام) روایت شده در مورد کسی که ده مرتبه بگوید: «یا الله یا الله» به او گفته می‌شود: لبیک بنده‌ی من حاجتت را بخواه تا به تو عطا شود.»[7]
و آن حضرت در روایتی دیگر فرمود: «مَنْ قَالَ: یَارَبِّ یَاأَللهُ یَارَبِّ یَاأَللهُ، حَتَى یَنْقَطِعَ نَفَسُهُ قیلَ لَهُُ: لَبَّیْكَ، مَا حَاجَتُكَ [8] کسی که بگوید: «یَارَبِّ یَاأَللهُ یَارَبِّ یَاأَلله» تا نفسش قطع شود به او گفته می‌شود: لَبَّیْكَ، حاجتت چیست؟».
همچنین در روایتی دیگر فرمود: «لَا یَزَالُ الدُّعَاءُ مَحْجُوباً حَتَّى یُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [9] پیوسته دعا محجوبست (و میانه آن و استجابتش حجاب و پردهاى حائل است) تا بر محمد و آلش صلوات فرستاده شود (كه آنگاه پرده و حائل برطرف شود)» .
تأثیرات دعا
البته باید این را هم در نظر بگیریم که دعا به خودی خود، عبادت است[10] و اگر دعایی مستجاب نشود؛ یا در حقیقت دعا نیست، چون دعا به معناى طلب خیر است و بسیارى از خواستههاى ما شرّ است نه خیر؛ یا مشابه آن مستجاب مى‌شود و یا اثر دعا در آیندهى خود انسان یا خانواده و نسل او یا در قیامت نتیجه مىدهد و فورى مستجاب نمىشود.[11]
