امام باقر علیه السلام و مسأله مهم نماز جمعه
سالگرد شهادت امام باقر علیه السلام بهانه ای است تا به برخی از سفارشات آن حضرت سری بزنیم و آن را مایه حیات ابدی خود قرار داده و به سعادت دنیا و آخرت برسیم. مهم تر از دانستن تاریخ زندگانی ائمه علیهم السلام آشنا بودن با دستورات آنها و هر آنچه که از ما می خواستند، می باشد. یکی از آن دستورات، مسأله بسیار مهم نماز جمعه می باشد که در این نوشتار به فضل الهی به آن خواهیم پرداخت و علت پرداختن به این مسأله این است که مسأله نماز جمعه در کلام امام باقر علیه السلام از ویژگی خاصی برخوردار است.
نمازی بالاتر از نماز
همانطور که می دانیم خداوند در مورد نماز جمعه یک سوره در قرآن نازل فرموده و طی آن مومنین را به این فریضه دعوت نموده است و فرموده است که:
«إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذَٰلِكُمْ خَیْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ » (1)
یعنی هنگام برپایی نماز جمعه معاملات و امور دنیا را رها کنید و به سمت ذکر الله که مراد نماز جمعه است بشتابید.
نکته بسیار مهم این است که خداوند در این آیه از سوره جمعه از این نماز تعبیر به "ذکر الله" نموده است و حال آنکه در جای دیگر فرموده است که «وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَ الْمُنكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ» (2) یعنی نماز را به پا دار چرا که نماز نهی از فحشاء می نماید و لکن ذکر خدا از نماز بالاتر است.
طبق مبنای «تفسیر قرآن به قرآن» باید بگوییم یکی از مصادیق ذکر الله که در آیه یاد شده از سوره عنکبوت آمده و از نماز بزرگتر انگاشته شده همین نماز جمعه است. گویا اصلا نماز جمعه نماز نیست، چرا که آنقدر با نمازهای دیگر تفاوت دارد که مستحق است به جای نماز به آن "ذکر الله" اطلاق شود.
اگر ما قائل شویم که تاکیدات امام باقر علیه السلام بر حضور در نماز جمعه مخصوص زمان خود حضرت بوده یا بعد از آن را هم شامل می شده در هر صورت نتیجه این می شود که امام باقر علیه السلام شیعیان را دعوت به حضور در نماز جمعه عموم مسلمانان (حتی غیر شیعه) می نموده اند
راز شباهت دو عبادت بزرگ
نکته دیگری که نباید از آن غافل ماند این است که نماز جمعه در بعضی از امور شبیه حج است و خداوند از حج نیز تعبیر به اکبر نموده است.(3) همان طور که از نماز جمعه نیز تعبیر به اکبر نموده است و در واقع در قرآن فقط این دو عبادت اکبر شمرده شده اند و شاید شباهت نماز جمعه و حج در این باشد که در این دو عبادت اجتماع عظیم مسلمانان رخ می دهد که مایه شوکت و عزت مسلمین است و مسلمانان با استفاده ی صحیح از این اجتماعات می توانند به حل مشکلاتی بپردازند که دشمنانشان بر آنها تحمیل نموده اند. خصوصا در عصر حاضر که این مسأله اهمیت ویژه پیدا نموده است. از همین روست که در حج، ما مأمور به برائت از مشرکین هستیم (4) همان طور که در نماز جمعه سفارش شده که خطیب در خطبه دوم به مسائل اصلی جهان اسلام بپردازد و مردم را نسبت به زمانه آگاه سازد تا دچار مکر و حیله ی دشمنان و مستکبران واقع نشوند.(5)
یک فرصت استثنایی سیاسی
با توضیحات فوق روشن می شود که همان طور که اجتماع عظیم حج فقط مربوط به زمان معصوم نیست و مسلمانان در هر حال مأمور به برپایی حج و استفاده کردن آن در وجهه سیاسی هستند مسأله نماز جمعه نیز از همین قاعده برخوردار است. یعنی هیچ کس نمی تواند ادعا نماید که تأکیدات قرآن و اهل بیت علیهم السلام و علی الخصوص امام باقر علیه السلام بر نماز جمعه که خواهد آمد فقط برای زمان حضور معصوم است، کَلا!!
در هیچ آیه و هیچ روایتی نماز جمعه از مناصب خاص معصوم شمرده نشده به این معنا که اگر معصوم حضور نداشت دیگر نماز جمعه نخوانید. درست است که فقهای ما غالبا قائل به وجوب تخییری نماز جمعه در عصر غیبت می باشند اما همواره بوده اند فقهایی که قائل به وجوب تعیینی آن در زمان غیبت کبری باشند. وجوب تعیینی یعنی این که در روز جمعه حق نداریم در خانه مانده و نماز ظهر بخوانیم بلکه واجب است که حتما در نماز جمعه شرکت نماییم.
البته ناگفته نماند که حتی وجوب تعیینی هم دارای شرائطی است، مثل این که شخص پیر یا زن یا بیمار نباشد و فاصله اش از محل برگزاری نماز، کمتر از دو فرسخ باشد، یعنی تقریبا از یازده کیلومتر دورتر نباشد.
از جمله فقهای معاصر که قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه می باشند آیة الله بهجت (6) و آیة الله منتظری (7) و آیة الله شیخ مرتضی حائری (8) هستند و همچنین افراد دیگری از محققین که بر همین عقیده اند.
سفارش امام پنجم و یک شبهه
حال به سراغ مقصد اصلی برویم و آن اینکه روایاتی معتبر در کتب معتبر حدیثی وجود دارد به این مضمون که هر کس سه هفته پشت سر هم نماز جمعه را ترک کند خداوند بر قلب او مهر می زند یا اینکه فقط منافق سه فریضه جمعه را پشت سر هم ترک می نماید!!!
نکته جالب اینجاست که تمامی این روایات غالبا از امام باقر علیه السلام نقل شده که نتیجه این می شود که اگر کسی بگوید تأکیدات بر حضور نماز جمعه فقط برای زمان حضور معصومین علیهم السلام است با مشکل مواجه می شود.
توضیح این که اگر روایات تشویق به نماز جمعه فقط از پیامبر صلی الله علیه و آله یا امیرالمومنین علیه السلام که حکومت اسلامی را در دست داشتند و خود آن حضرات نماز جمعه را اقامه می نمودند صادر شده بود این احتمال وجود داشت که کسی بگوید: «این همه تشویق به حضور، و تهدید نسبت به عدم حضور، به این خاطر بوده که امام جمعه خود معصوم بوده است و معلوم نیست که فضائل جمعه برای آن نمازی که غیر معصوم اقامه می نماید هم ثابت باشد»، اما خوش بختانه بیشتر روایات ترویج و تشویق به نماز جمعه یا تهدید به ترک آن از سایر ائمه علیهم السلام خصوصا امام باقر علیه السلام نقل شده است که این نشان دهنده این است که اگر ما قائل شویم که تاکیدات امام باقر علیه السلام بر حضور در نماز جمعه مخصوص زمان خود حضرت بوده یا بعد از آن را هم شامل می شده در هر صورت نتیجه این می شود که امام باقر علیه السلام شیعیان را دعوت به حضور در نماز جمعه عموم مسلمانان (حتی غیر شیعه) می نموده اند چرا که همه می دانیم به غیر از پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین و امام حسن علیهماالسلام هیچ یک از معصومینِ دیگر برایشان امکان اقامه جمعه توسط خودشان به خاطر جوّ خفقان وجود نداشت.
یکی از مصادیق ذکر الله که در آیه یاد شده از سوره عنکبوت آمده و از نماز بزرگتر انگاشته شده همین نماز جمعه است. گویا اصلا نماز جمعه نماز نیست، چرا که آنقدر با نمازهای دیگر تفاوت دارد که مستحق است به جای نماز به آن "ذکر الله" اطلاق شود
بشتاب به سوی اجتماع مسلمین
پس نتیجه این می شود که اجتماع عموم مسلمانان اعم از شیعه و سنی محبوب شارع مقدس می باشد چه در حج و چه در نماز جمعه!!
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که ائمه علیهم السلام شیعیان را همواره به معاشرت نیکو با سایر فرقه های اسلامی البته به استثنای نواصب دعوت می نموده اند و سفارش به شرکت در نمازهای جماعت آنها و حضور در تشییع جنازه و عیادت مریضان آنها می کرده اند. (9)
سه روز فاصله تا شقاوت
در پایان به یکی از آن روایات می پردازیم و خواننده محترم را برای مطالعه سایر روایات در این زمینه به کتاب شریف وسائل الشیعة ابواب "صلوة الجمعه" باب اول ارجاع می دهیم.
ابابصیر و محمد بن مسلم هر دو از امام باقر علیه السلام با سند صحیح نقل می کنند که آن حضرت فرمودند:
«من ترک الجمعة ثلاث جمع متوالیات طبع الله علی قلبه»
هر کس نماز جمعه را (البته بدون عذر) در سه جمعه پشت سر هم ترک نماید خداوند بر قلب او مهر خواهد زد (و دیگر بعد از آن روی سعادت را نخواهد دید).
پی نوشت ها:
1) جمعة/9.
2) عنکبوت /45.
3) توبه /3.
4) همان.
5) وسائل الشیعة حدیث 9533.
6) جامع المسائل بخش نماز جمعه.
7) رساله عملیه.
8) صلوة الجمعة، نشر جامعه مدرسین.
9) کافی جلد 2 کتاب العشرة حدیث 5.
