معرفي امامزاده سيد محمد
معرفي امامزاده سيد محمد بن ... موسي الكاظم عليه السلام (از نوادگان امام موسي كاظم عليه السلام)
بناي مشهور به «گنبد خشتي» ، واقع در «چهار سوق» يا چهار سوي نوغان شهر مشهد مقدس ، يكي از چند زيارتگاه مهم و محترم اين شهر گرامي پس از حرم حضرت رضا عليه السلام است . گنبد خشتي مدفن يكي از سادات موسوي شهر مشهد ، از اعقاب حضرت موسي بن جعفر عليه السلام است كه در سال ۸۳۲ هجري قمري (زمان سلطنت شاهرخ تيموري) وفات يافته و مقبره اش هم احتمالاً در همان زمان احداث شده است . بنابراين گنبد خشتي پس از حرم حضرت امام رضا عليه السلام قديمي ترين زيارتگاه مشهد مقدس است .
فرد مدفون در گنبد خشتي كه از اهالي مشهد و ديگر زائران وي را «امامزاده سيد محمد» ، «سلطان محمد» و گاه «شاهزاده محمد» مي خوانند . نام كاملش «امير سلطان غياث الدين محمد بن امير طاهر الموسوي» است كه نسب شريفش با هفده واسطه به حضرت موسي بن جعفر عليه السلام مي رسد .
محل دقيق گنبد خشتي در فاصله ۵۰۰ متري حرم حضرت رضا عليه السلام ، در حاشيه خيابان طبرسي ، واقع در كوچه اي بنام «گنبد خشتي» مجاور چهارسوي نوغان و ميدان طبرسي است .
********** موقعيت گنبد خشتي در مشهد **********
توصيف بنا :
بناي گنبد خشتي شامل يك سرداب با دو سنگ قبر ، يك چهار طاقي مربع شكل به ابعاد ۱۰×۱۰ متر بر روي سرداب و يك سنگ قبر نفيس در كف چهار طاقي است .
بنا شامل چهار ايوان در چهار سو است كه يكي از آنها مدخل اصلي ايت و سه ايوان ديگر داراي بيرون شو به فضاهاي اطراف است . اين فضاي چهار پهلو با استفاده از چهار پيلگوش تزئيني در بالا تبديل به فضايي هشت پهلو شده كه داراي هشت پنجره در زير گنبد است . گنبد بنا هم دو پوششه است . گنيد زيرين (آهيانه) از تزئينات بسيار زيبايي برخوردار است . زير آن هم مقرنس كاريهاي گچي نفيس است كه بصورت شانزده خوشه آويز هشت ضلعي زير گنبد را مزين كرده است .
در زمان احداث بنا هفده آيه اول سوره واقعه را با خط خوش ريحان در زير گنبد داخلي و هشت پنجره نوشته اند . كتيبه از ضلع جنوبي (قبله) آغاز مي شود و در همان جا به پايان مي رسد . بيست آيه اول سوره ملك هم با خط خوش ثلث از ايوان جنوبي شروع و در لبه هاي چهار ايوان نوشته شده است .
********** صورت فعلي گنبد خشتي **********
گنبد بيروني (خود) در زمان احداث اوليه تماماً از خشت خام (آجر) ساخته شده لذا به «گنبد خشتي» شهرت يافته است . ارتفاع بناي گنبد خشتي از كف تا بالاي زيرين ۹/۱۱ متر و تا رأس گنبد بيروني ۹/۱۴ متر است . در حدود سال ۱۳۴۰ شمسي در صدد برآمدند تا ساقه و رويه بيروني گنبد را سليقه اي كاشي پوش نمايند . ابتدا ساقه را به يك تاج و سوره توحيد كرده امام بعد كار را نيمه تمام رها كردند ! چون كاشي كاري مزبور اصالت و تناسبي با بناي «گنبد خشتي» نداشت ، در سال هاي ۸-۱۳۶۴ برچيده شد و ساقه رويه بيروني گنبد مجدداً آجرپوش گرديد .
********** گنبد خشتي پس از ۱۳۴۰ شمسي **********
بناي گنبد خشتي ظاهراً در زمان قاجاريه نياز به مرمت اساسي داشته ، در نتيجه همه فضاي داخلي بنا را رنگ آميزي و مجدداً تزئين كرده اند . در اين مرمت روي مقرنس ها و كتيبه هاي اصيل دوره تيموري را رنگ كرده و كتيبه هاي نو در زير گنبد رقم زده اند . اين مرمت ها قطعاً پيش از سال ۱۳۰۰ هجري قمري صورت گرفته است چون در كتاب مطلع الشمس كه در سال ۱۳۰۰۱ تحرير شده ، گزارش وضعيت نوين بنا نقل شده است .
********** فضاي زير گنبد پس از مرمت دوره قاجاريه **********
چون بنا ديگر بار فرسوده و محتاج مرمت شده بود ، در شهريور ۱۳۷۸ شمسي اقدام به اين امر شد و در حين كار بخشي از كتيبه هاي اصيل دوره تيموري (سوره هاي ملك و واقعه) نمايان گرديد . لذا مرمت كاران ميراث فرهنگي خراسان با دقت تمام لايه هاي تزئيني دوره قاجاري را بازپيرايي و خطوط و نقوش اصلي را نمايان و بازسازي كردند . اين مرمت اساسي تا آغاز سال ۱۳۸۰ شمسي به طول انجاميد و پس از آن بنا بصورت اوليه درآمد و مورد بازديد و زيارت زائران قرار گرفت .
********** صورت فعلي داخل بنا **********
********** بخشي از كتيبه سوره ملك با تزئينات الحاقي دوره قاجار (مربع آبي) بر روي آن **********
ظاهراً در همان زمان قاجاريه يك ايوانچه ۷×۷ متري به عنوان مدخل رواق اصلي در سمت قبله (جنوب) احداث و بناي اصلي الحاق شده است . چون مقبره در گوشه قرار داشته ، در كوچه جنوبي چند پله تعبيه شده و بعداً ايوانچه ورودي احداث گرديده است كه اكنون از آن به عنوان كفش كن استفاده مي شود .
********** برش گنبد خشتي از روي گنبد و فضاي ورودي **********
مشخصات سنگ قبر :
گرچه محل اصلي دفن در سرداب گنبد خشتي تعبيه شده اما در كف رواق نيز سنگ قبر بسيار نفيسي با نقوش و كتيبه هاي متنوع قرار داده شده است . ابعاد اين سنگ قبر ۱۸۳ (طول) × ۷۶ (عرض) × ۷۹ سانتيمر (ارتفاع) مي باشد . جنس آن هم از نوع سنگ سپانتين يا هركاره است . سنگ ، ميان تهي (صندوقي است) و به آيات قرآني ، نقوش گل و گياه ، خطوط كوفي و معلقي مزين شده و نام و نسب كامل (شجره نامه) سلطان محمد تا حضرت علي عليه السلام بر روي آن حك گرديده است .
سطح فوقاني سنگ به ابعاد ۱۸۳×۷۶ سانتيمتر شامل يك حاشيه است كه سلام و صلوات بر چهارده معصوم را در شش قاب به خط ثلث در بر دارد و هر قاب با يك شمشه ۹×۹ سانتيمتري كه حاوي كلمه «محمد» است از ديگر قاب ها جدا مي شود . در وسط سنگ آيات ۱۵ تا ۱۹ سوره آل عمران در قابي تزئيني به شكل طاق كليل به خط ثلث كتيبه شده است . در قسمت بالاي سنگ هم قابي چهار گوش تعبيه و سوره فاتحه به خط معلقي «بنايي» در آن تحرير شده است .
ضلع هاي جانبي سنگ (پشت سر و قبله) داراي ابعاد ۱۸۳×۷۹ سانتيمتر ، با يك نوار حجازي شده در قسمت فوقاني و مزين به نقوش اسليمي و گياهي است . سطح ضلع ها را سه قاب ۳۲×۵۵ سانتيمتري در برگرفته كه آياتي از سوره دهر ، غاشيه ، كورت ، قدر ، كوثر و احزاب با خط ثلث در آنها كتيبه شده و هر قاب به وسيله يك نقش گلداني و گياهي از قاب بعدي جدا شده است .
********** كلمه «محمد» به خط معلقي **********
بالاي هر قاب ، قاب ديگري به ابعاد ۳۸×۹ سانتيمتر تعبيه گرديده و كلمه «الملك الله» به خط كوفي تزئيني به صورت دو بار تكرار در آن حجاري شده است . در فواصل اين قاب ها نيز ، قسمت فوقاني قاب هاي گلداني را تشكيل مي دهند كلمه «محمد» به خط كوفي معلقي در يك چهار ضلعي ۹×۹ سانتيمتري قرار گرفته است .
********** كلمه «الملك الله» به خط كوفي تزئيني **********
ضلع بالاي سر ، مزين به مربعي با ابعاد ۱۱×۱۱ سانتي متر است كه كلمه «الحمدالله» به خط معلقي در آن جاي گرفته و اطرافش را نقوش گل و گياه و اسليمي تزئين شده است .
********** يكي از اضلاع جانبي سنگ قبر **********
قسمت اصلي ضلع بالاي سر را نام و نسب سلطان محمد و بخشي از شجره او در برگرفته است . اين هم در قابي به ابعاد ۵۰×۳۵ سانتيمتر در ده سطر به خط ثلث قرار گرفته و با «هذه الروضه» شروع و به «حسن بن علي» ختم مي شود .
********** كلمه «الحمدالله» به خط كوفي معلقي (با ۴ بار تكرار) **********
متن كتيبه بالاي سر به شرح زير است : «هذه الروضه عظمه جناب المرتضويه و الموسويه حضرت الاكرميه و هو المرتضي اعظم سلطان النقباء العالم افتخار السادات العرب و العجم غياث الدنيا و الدين امير سلطان محمد روح الله تعالي روحه و كثر في فراديس ملاء الا علي يتوجه خلف المرتضي المغفور و المجتبي المبرور سلطان النقباء افتخار آل عبا امير بدر المله و الدنيا و الدين طاهر بن محمود شاه بن حسين بن طاهر بن حسن بن علي» .
********** عين كتيبه بالاي سر سنگ قبر **********
ضلع پايين پا ، در بالاي ضلع نام سنگ تراش در قابي ۳۲×۱۰ سانتيمتري به صورت «عمل عبدالعلي بن حسن علي استاد المشهدي» به خط ثلث كتيبه شده است .
********** سنگ قبر از جبهه بالاي سر **********
پس از آن در قاب ۵۰×۳۵ سانتيمتري با ۸ سط جدا از هم بقيه شجره نسب سلطان محمد و زمان فوت او به خط ثلث تحرير شده كه متن آن چنين است :
«بن محمد بن موسي بن جعفر بن محمد بن اسماعيل بن احمد بن محممد به احمد بن محمد بن قاسم بن حمزه بن موسي بن جعفر بن محمدالباقر بن علي زين العابدين بن امام المعصوم الشهيد المظلوم حسين بن اميرالمومنين و امام المتقين علي ابن ابي طالب عليه صلوات الله عليهم اجمعين طاب الله تعالي ثراه . وفاته في التاريخ الرمضان المعظم سنه اثني و ثلثين و ثمانمائه الهجريه» .
********** عين كتيبه ضلع بالاي سر سنگ قبر **********
********** عين كتيبه ضلع پايين پاي سنگ قبر **********
بر اثر مرور زمان و رطوبت كف بنا ، قسمت هاي تحتاني سنگ كه با زمين تماس داشته اندكي خورده شده است ، اما بقيه قسمت هاي آن سالم است و تمام كتيبه هاي آن را مي توان خواند . قدمت آن هم بايد همزمان با سال درگذشت سلطان محمد ، يعني ۸۳۲ هجري قمري بوده باشد . فعلا سنگ داخل ضريح قرار گرفته و قرائت كتيبه هاي آن همه وقت مقدور نيست . تنها هنگام غبارروبي مي توان از نزديك مطالبش را خواند . مطالبي كه قديمي ترين و مستندترين اطلاعات درباره امير سلطان محمد ، زمان درگذشت وي و تاريخ احداث بناي مقبره اش را در بر دارد .
نام و نسب سلطان محمد
با توجه به متن سنگ قبر ، نام كامل فرد مدفنون در گنبد خشتي «امير غياث الدين محمد» و نام پدرش «امير طاهر الموسوي» است ، كه نسبش با هفده واسطه به شرح زير به حضرت موسي بن جعفر عليه السلام مي رسد :
امام موسي الكاظم عليه السلام
-
حمزه
-
قاسم
-
محمد
-
احمد
-
محمد
-
احمد
-
اسماعيل
-
محمد
-
جعفر
-
موسي
-
محمد
-
علي
-
حسن
-
طاهر
-
حسين
-
محمود شاه
-
طاهر
۱۸/ امير سلطان غياث الدين محمد
يكي از شعراي مداح شهر مشهد بنام «علي بن محمد حسن» مشهور به «راقم مشهدي» در سال ۱۲۹۲ قمري قصيده اي در مدح سلطان محمد سروده و نام اجداد وي را تا موسي بن جعفر عليه السلام برشمرده است . متن كامل قصيده راقم كه در سال ۱۲۹۴ قمري در منتخب القصايد وي به چاپ رسيده چنين است :
این حریم را که از روی شرف روح الامین
پاسبان آسا همی بر درگهش ساید جبین
این حریمی را که از بهر طوافش هر زمان
از فلک فوجی ملک آرند روی اندر زمین
هیچ می دانی چرا خیل سخن سنجان همی
یکزبان گویند کامد خوشتر از خُلد برین
زانکه گنج نور احمد اندر آن باشد نهان
زانکه کنز نسل حیدر اندر آن آمد دفین
دُر دریای سیادت آن که نام نامی اش
آمده سلطان محمد در خبرهای متین
وانکه باب وی ، امیر بی قرین ، طاهر بُود
کو بدی محمود شه را نیز فرزند مهین
پانزده پشت است تا موسی بن جعفر آنگهی
نام هر یک را ز من بشنو به ترتیب این چنین
گو حسین، آنگاه طاهر،پس حسین، آنگه علی
پیش از آن بودی محمد، نیز اسماعیل و هست
احمدی ابن محمد ، فرزند امام هفتمین
موسی کاظم که درگاه جلالش بهر خلق
آمده باب الحوائج در شهور و در سنین
حالیا چون منکشف شد بر تو حال آن جناب
چنگ زن در دامن آن عروة الوثقای دین
هرچه میخواهی به اخلاص اندراین درگه بخواه
تا برآرد حاجتت را از یسار و از یمین
الغرض چون کرد هرکس خدمتی در این جناب
راقم مداح را الطاف حق آمد معین
تا به گوش جان رسد ای زائرین این حرم
مر شما را رمز طِبتُم فَاد خُلوها خالِدین
ساعیان و بانیان این بنا را در دعا
یاد آرید از سر اخلاص با صوت حزین
